پوسیدگی دندان یکی از رایج‌ترین بیماری‌های عفونی است و بر اساس گزارشات ارائه شده ۵ برابر رایج‌تر از بیماری آسم است.
بررسی پوسیدگی دندان‌ها نشان می‌دهد که بچه‌هایی که والدین آنها حداقل تا لیسانس تحصیل کرده‌اند، کمتر از بچه‌هایی که والدین آنها کمتر از لیسانس هستند به پوسیدگی دندان‌ها مبتلا هستند.
ایجاد پوسیدگی به عواملی چون ترکیبات مینا و عاج دندان، محل قرارگیری دندان‌ها، ترکیبات و میزان ترشح بزاق و وجود شیارها و حفرات در تاج دندان بستگی دارد.
بزاق‌های آلکالوئیدی اثر پیشگیرانه دارند. به همان میزان که بزاق اسیدی موجب افزایش خطر پوسیدگی می‌شود، روش زندگی نیز در این پدیده مؤثر است. باکتری‌ها عامل اساسی در ایجاد پوسیدگی هستند.
کربوهیدرات‌ها مادهٔ ایده آل برای باکتری‌های مولد پوسیدگی دندان هستند و فرآورده‌های اسیدی ناشی از آنها موجب کاهش PH بزاق به پایین‌تر از ۵/۵ می‌شود که زمینه مناسب را برای تولید پوسیدگی فراهم می‌کند.
پوسیدگی ریشهٔ دندان
فاکتور اولیه در ایجاد پوسیدگی ریشه، عقب نشینی لثه است که اغلب ناشی از بیماری لثه است که در این حالت ریشه‌های عریان بسیار مستعد پوسیدگی هستند. فاکتورهای دیگری که با افزایش شیوع این پوسیدگی ارتباط دارد، میزان سن، فقدان فلوراید موجود در آب، بهداشت ضعیف دهان و خوردن مکرر مواد غذایی حاوی کربوهیدرات است.
درمان پوسیدگی ریشه شامل‌ترمیم دندان و مشاوره تغذیه است. پوسیدگی ریشه یک بیماری عفونی دندان است که در بالغین مسن‌تر بیشتر مشاهده می‌شود، زیرا این گروه از افراد دندان‌های طبیعی خود را در مدت بیشتری نگه داشته‌اند.
عوامل تغذیه‌ای مؤثر بر پوسیدگی دندان
عوامل تغذیه‌ای مؤثر بر پوسیدگی دندان عبارتند از: دفعات مصرف مواد کربوهیدراتی یا قندی، نوع تغذیه، دفعات غذا خوردن، ترکیبات مواد غذایی و آشامیدنی، مدت زمان تماس دندان با مواد غذایی و آشامیدنی.
مواد غذایی مولد پوسیدگی
کربوهیدرات‌ها مادهٔ ایده آل برای باکتری‌های مولد پوسیدگی دندان هستند و فرآورده‌های اسیدی ناشی از آنها موجب کاهش PH بزاق به پایین‌تر از ۵/۵ می‌شود که زمینه مناسب را برای تولید پوسیدگی فراهم می‌کند.
مواد قندی در چهار گروه از شش گروه مواد غذایی موجود هستند: ۱- حبوبات ۲- میوه‌ها ۳ – فرآورده‌های لبنی ۴- مواد قندی.
با وجود اینکه بعضی سبزیجات نیز مواد قندی دارند، ولی گزارشی مبنی بر پوسیدگی زایی آنها ارائه نشده است. موادی چون نشاسته موجب کاهش PH بزاق به کمتر از ۵/۵ می‌شود. بیسکوییت، چیپس، نان و انواع میوه‌ها (تازه، خشک و کمپوت) و همچنین آب میوه‌ها نیز پوسیدگی زا هستند.
تمایز بین مواد مولد پوسیدگی دندان، متوقف کننده پوسیدگی و ضد پوسیدگی بسیار مهم است.
نتایج مطالعات نشان داده است که میزان اسیدی که از تخمیر مواد غذایی توسط باکتری‌های دهان ایجاد می‌شود به مقدار قند موجود در آن ماده بستگی دارد. پوسیدگی زایی همچنین تحت تأثیر عوامل دیگری مانند حجم و میزان بزاق تولید شده در فرد، تعداد وعده‌های مصرف غذا، ترکیبات مواد غذایی مورد استفاده، میزان تشکیل پلاک میکروبی و میزان استعداد ژنتیکی فرد است.
مواد غذایی متوقف کنندهٔ پوسیدگی
یا آن دسته که توسط میکروب‌های پلاک دندان، قابل مصرف نیستند، PH بزاق را به پایین‌تر از ۵/۵ کاهش نمی‌دهند. این مواد شامل پروتئین‌هایی چون تخم مرغ، ماهی، گوشت، بعضی سبزیجات و آدامس‌های بدون قند هستند. قندهای مصنوعی از قبیل ساخارین، سیکلامات ها و آسپارتام نیز جزء این گروه هستند. بعضی از شواهد دال بر این است که قندهای مصنوعی به علت اینکه مواد مورد نیاز را در اختیار باکتری‌های مولد پوسیدگی قرار نمی‌دهند، متوقف کنندهٔ پوسیدگی هستند.
مواد غذایی ضد پوسیدگی
، موادی هستند که هنگام استفاده از آنها جذب غذاهای اسیدزا توسط باکتری‌ها مختل می‌شود. الکل‌های پنج قندی جزء این دسته محسوب می‌شوند، زیرا توسط آمیلاز بزاق تجزیه نمی‌شوند. مکانیسم عمل این گروه از مواد شامل فعالیت‌های ضدمیکروبی علیه باکتری‌های مولد پوسیدگی است. از جملهٔ این مواد می‌توان آدامس‌های بدون قند حاوی گزیلیتول را نام برد.
تأثیر آدامس در کاهش پوسیدگی از طریق ترشح بزاق است که منجر به افزایش فعالیت خنثی سازی بزاق و در پی آن افزایش زدودن کربوهیدرات‌ها از سطح دندان می‌شود. آدامس‌های بدون قند از طریق افزایش ترشح بزاق در کاهش پوسیدگی مؤثر هستند. توصیه می‌شود پس از غذاهای حاضری یا وعده‌های غذایی از آدامس بدون قند استفاده کنید تا احتمال پوسیدگی را کاهش دهد. در عین حال امکان معدنی شدن مجدد بخش‌های تخریب شده دندان نیز افزایش می‌یابد.
آدامس‌های بدون قند حاوی گزیلیتول هستند. در واقعمکانیسم ضد پوسیدگی گزیلیتول موجود در آدامس، جایگزین شدن آن به جای قند است. همچنین تعداد باکتری‌های مولد پوسیدگی را کاهش می‌دهد. استرپتوکوک موتان (باکتری مولد پوسیدگی) قادر به متابولیزه کردن گزیلیتول نیست.
از دیگر مواد ضد پوسیدگی می‌توان پنیر چدار و سوئیسی را نام برد.
نقش تغذیه در سلامت دهان و دندان
آشامیدنی‌ها و تعداد وعده‌های غذایی با تأثیر بر روی میکروب‌های موجود در دهان، نقش مهمی را در تکامل دندان، لثه، نسوج و ساختار استخوانی محیط دهان و همچنین پیشگیری از انواع بیماری‌های دهان ایفا می‌کنند که عمدتاً این تاثیرات به شکل سیستمیک است.
کمبود ویتامین‌های B12، C، ریبوفلاوین، فولات و مواد معدنی مثل روی، آهن، در کاهش روندترمیم نسوج دهانی مؤثر است. به همان نسبت که کمبود مواد یاد شده در شکل گیری و سلامت دهان مؤثر است، متقابلاً شکل و سلامت حفرهٔ دهان نیز در دریافت مواد فوق و استفاده از آنها نقش دارد؛ به عبارتی می‌توان گفت این دو وضعیت به گونه‌ای به هم وابسته‌اند.
بیماری‌های دهان عمدتاً در پی پوسیدگی دندان‌ها ایجاد می‌شود. فقدان یک یا چند دندان و یا بی دندانی کامل در سنین بالای ۶۵ سال رایج است که این مشکل تأثیر بسزایی در تغذیهٔ این دسته از افراد دارد و علاوه بر آن باعث اختلال در رشد، تکامل، بقا و ساختار حفره دهانی می‌شود.
جزئیات اشاره شده در ذیل بخشی از این مشکلات را مطرح می‌سازد.
بیماری‌های پریودنتال به صورت یک بیماری موضعی و سیستمیک محسوب می‌شود. کمبود موادی مانند ویتامین‌های A، C، E، فولات و بتاکاروتن و املاح معدنی چون کلسیم، فسفر و روی در ایجاد بیماری یاد شده نقش موثری دارند.
سرطان دهان که اغلب در اثر استفادهٔ بیش از حد تنباکو و الکل رخ می‌دهد، از سویی باعث افزایش نیاز به کسب انرژی و مصرف مواد غذایی در بیمار می‌شود و از طرف دیگر در خوردن و تغذیهٔ بیمار مشکلاتی را به وجود می‌آورد که عمدتاً می‌تواند ناشی از روش‌های درمانی مانند جراحی‌ها، رادیوتراپی، شیمی درمانی و سایر موارد درمانی باشد.
از بیماری‌های حاد و مزمن دیگری که می‌تواند در توانایی خوردن فرد، تأثیر منفی داشته باشد می‌توان به دیابت کنترل نشده اشاره کرد که توام با سندرم سوزش زبان، برفک و خشکی دهان است. همچنین مشکلات دهانی می‌تواند ناشی از نقص سیستم ایمنی بدن مانند ایدز باشد.
* نقش تغذیه در تکامل دندان‌ها
تکامل دندان‌های شیری در ماه دوم و سوم جنینی آغاز می‌شود و معدنی شدن آنها از ماه چهارم جنینی تا دههٔ اول زندگی فرد ادامه دارد. مواد غذایی که جنین از بدن مادر دریافت می‌نماید، نقش موثری در تشکیل و تکامل ساختار دندان‌ها در مرحله قبل از رویش آنها دارد.
تشکیل دندان‌ها با معدنی شدن ماتریکس پروتئینی آنها همراه است. در عاج دندان، پروتئین به صورت الیاف کلاژن است که برای ساخت آنها وجود ویتامین C ضروری است. ویتامین D جزء اساسی جهت تشکیل بلورهای هیدروکسی آپاتیت از کلسیم و فسفر است. فلوراید نیز با اضافه شدن روی بلورهای هیدروکسی آپاتیت، لایهٔ مقاوم به پوسیدگی را روی دندان‌ها ایجاد می‌کند.
تغذیه و رژیم غذایی در تمام مراحل تکامل، رویش و بقای دندان مؤثر است. پس از رویش دندان، تغذیه نقش مؤثر و مداومی در تکامل، تقویت و معدنی شدن مینا و بقیهٔ اجزای دندان دارد.
نقش موضعی مواد غذایی مصرفی به ویژه کربوهیدرات‌ها و دفعات مصرف غذا را نباید فراموش کرد که در پی آن باکتری‌های دهان باعث تولید اکسیدهای آلی از این مواد غذایی و در نتیجه پوسیدگی دندان‌ها می‌شوند.
در طول زندگی فرد رژیم غذایی نقش موثری را در دندان‌ها، استخوان‌ها، پایداری نسوج دهان و مقاومت در مقابل عفونت و افزایش عمر دندان‌ها دارد.
