با توجه به اینکه تقدیر الهی به معنای قانون داشتن و سنت داشتن جهان است، اشکال جبر از ناحیه اعتقاد به قضا و قدر نیز حل می گردد. این اشکال از این ناحیه پیدا شده است که گروهی پنداشته اند معنای تقدیر الهی این است که خدا مستقیما و بیرون از قانون جهان، هر پدیده ای را اراده کرده است. خدا برای جهان نظامی و قانونی پدید آورده است و هیچ کاری در جهان بیرون از قانون انجام نمی گیرد. همانطوریکه هیچ حادثه طبیعی بدون علت طبیعی رخ نمی دهد، افعال اختیاری انسانها نیز بدون اراده و اختیار انسان رخ نمی دهد، قانون خدا در مورد انسان این است که آدمی دارای اراده و قدرت و اختیار باشد و کارهای نیک یا بد را خود انتخاب کند. اختیار و انتخاب مقدم وجودی انسان است، انسان غیرمختار محال است، یعنی اینکه فرض شده انسان است و غیر مختار، فقط فرض است نه حقیقت و اگر انسان نباشد مکلف نیست، مثل اینست که گاو یا الاغی سر در خم شراب ببرد و بنوشد پس قضا و قدر الهی که انسان را خواسته است مختار بودن او را نیز خواسته است.
آری، این است منطق قرآن. قرآن هیچ منافاتی میان قضای عام الهی و حریت و اختیار انسان نمی بیند. از نظر برهانی و فلسفی نیز در جای خود ثابت شده است که میان ایندو منافاتی نیست. اما این فیلسوفان قرن بیستم خیال کرده اند که تنها اگر خدا را نپذیرند آزادند، آن هم بدین معنی که در این صورت می توانند رابطه اراده خود را با گذشته و حاضر، یعنی با تاریخ و محیط، قطع کنند و با چنین اراده قطع شده از تاریخ و محیط، آینده را انتخاب کنند و بسازند، و حال آنکه مسأله جبر و اختیار به قبول و نفی خدا مربوط نیست. با قبول خدا می توان برای اراده انسان نقش فعال و آزاد قائل شد، همچنانکه با نفی خدا نیز طبق قانون علیت عامه می توان به فرضیه آزادی انسان ایراد گرفت، یعنی ریشه جبر و یا توهم جبر، اعتقاد به نظام قطعی علت و معلول است که هم الهی به آن معترف است و هم مادی. اگر منافاتی میان نظام قطعی علت و معلول و میان آزادی و اختیار انسان نیست همچنانکه واقعا هم نیست اعتقاد به خدا سبب نمی شود منکر آزادی بشویم.
* * *
منبع :
کتاب علل گرایش به مادیگری صفحه ۱۱۹ تا ۱۲۲
عدل الهی ص ۱۴۸
