داشتن نام نیکو می‌تواند تأثیر تربیتی و روانی زیادی بر انسان داشته باشد. چون فرد به مرور زمان خود را مصداق واقعی نامش خواهد یافت.
اسلام عزیز که برای همه شئون زندگی برنامه و دستورالعمل دارد، ریزترین مسائل زندگی از مبدأ تا معاد را با معارف بلند خود پوشش داده و قبل از ولادت انتخاب نام نیکو را سفارش نموده است.
رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم برای برخورداری کودک از آینده‌ای نیک و جلب احترام دیگران، فرموده‌اند:
«از جمله حقوق فرزند بر پدر سه امر است: اسم نیکو و زیبا برای او انتخاب کند و نوشتن را به او بیاموزد و هنگامی که بالغ شد همسر برای او بگیرد.» (۱)
پیغمبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در جایی دیگر می‌فرمایند:
«حق فرزند بر پدر، در صورتی که پسر باشد آن است که مادرش را مسرور گرداند و نام او را نیکو قرار دهد و کتاب خدا را به او بیاموزد و او را پاکیزه نگاه دارد و شنا کردن را به او تعلیم دهد و اگر دختر باشد باید مادرش را خوشحال گرداند و نامش را نیکو نهد و سوره نور را به او تعلیم دهد.» (۲)
از امام رضا علیه‌السلام روایت شده که:
مردی حضور پیغمبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم رسید و عرض کرد: حق این فرزند بر من چیست؟ پیغمبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمودند:
«اسم و ادب او را نیکو گردانی و او را در جای شایسته خویش قرار دهی.» (۳)
نخستین احسان و نیکیِ والدین نسبت به فرزندشان، آن است که نام زیبا و خوش‌معنایی برای او انتخاب نمایند.
پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در این زمینه در جایی دیگر فرموده‌اند:
«نخستین چیزی که هر یک از شما به فرزندش پیش‌کش می‌کند نام نیکو است، پس البته باید هر یک از شما نام فرزندش را نیکو قرار دهد.» (۴)
چنین روایتی از امام کاظم علیه‌السلام نیز نقل شده است که حضرت فرمودند:
«اولین نیکی مرد نسبت به فرزندش این است که او را به نام نیک نامگذاری کند، بر هر کدام از شما لازم است برای فرزندش نام نیک برگزیند.» (۵)
زمان نامگذاری
در فرهنگ مقدس اسلام دستور این است که پیش از تولد فرزند (دوران تکوین جنین و دمیدن روح در کودک) پدر و مادر تصمیم بگیرند برای فرزند، چه دختر و چه پسر نامی تعیین نمایند.
حضرت علی علیه‌السلام در این زمینه می‌فرمایند:
«فرزندان خود را پیش از تولدشان نامگذاری کنید و اگر نمی‌دانید که پسر است یا دختر، به اسم‌هایی که بین آن دو مشترک است، نام بنهید. زیرا سقط شدگان شما، همانا اگر شما را در روز قیامت ملاقات کنند، در صورتی که آن‌ها را نامگذاری ننموده باشید (هر یک) به پدرش می‌گوید: چرا نامی بر من نگذاشتی؟ در صورتی که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم (نوه خود را) پیش از به دنیا آمدن محسن نامیده‌اند.» (۶)
از امام صادق علیه‌السلام راجع به موضوع نامگذاری برای نوزاد سؤال شد. حضرت در پاسخ فرمودند:
«هنگامی که نوزاد، هفت روزش شد برای او از اسمایی که خداوند نامگذاری کرده است نام بگذارید.» (۷)
در فقه الرضا درباره زمان نامگذاری آمده است:
«اگر پیش از تولد، نامی برای فرزند تعیین نکردید، حتماً تا روز هفتم نامی مناسب انتخاب کنید. رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نامهای زیبا و با مسمّی، همچون حسن و حسین را انتخاب فرمودند و حتی جنین حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها را پیش از ولادت محسن نامیدند.»
تصمیم‌گیری پس از تولد برای نامگذاری به دلیل عدم برخورداری از فرصت کافی، تلقین‌پذیری، رودربایستی‌های خانوادگی و اِعمال سلیقه‌های اطرافیان، ممکن است شتاب‌زده و احیاناً نامطلوب باشد.
نامگذاری پس از تولد، از نظر روانی، عمدتاً مبتنی بر احساسات، آن هم احساسی متناسب با لطافت نوزاد میباشد و به همین دلیل، ممکن است نامی خوش‌آوا؛ اما رقیق و کم‌محتوا و یا بدون اندیشه انتخاب شود. در سال‌های اخیر تکیه بر زیبایی لفظ، بدون اندیشه در معنای آن رایج شده است. بسیاری از نام‌ها هستند که پدران و مادران تنها به خوش‌آهنگی و روانی آن توجه دارند نه به معنا و یا چهره تاریخی اشخاص دارای آن نام.
بهترین نام‌ها
از سکونی روایت شده است که خدمت امام صادق علیه‌السلام رسیدم، در حالی که خسته و غمگین بودم. ایشان رو به من کرد و فرمودند: ای سکونی، علت غم و ناراحتی تو چیست؟
عرض کردم: خداوند به من فرزند دختر داده است.
فرمودند: ای سکونی، سنگینی او بر روی زمین است و روزی او با خداوند. او بدون این که به تو نیاز داشته باشد زندگی می‌کند و نیز بدون استفاده از روزی تو غذا می‌خورد.
آن‌گاه پرسیدند: اسم او را چه گذاشته‌ای؟ گفتم: نامش را فاطمه گذاشته‌ام.
آن حضرت با شنیدن نام مقدس فاطمه سه بار آه کشید. سپس دست بر پیشانی گذاشتند و فرمودند: اما اگر اسم او را فاطمه گذاشته‌ای به او فحش نده و او را لعنت نکن و او را کتک نزن. (۸)
در زمان امام رضا علیه‌السلام، روزی شخصی به نام ابن‌غیلان مدائنی نزد حضرت رفت و عرض کرد: شنیده‌ام هر کس همسرش آبستن باشد و نیت کند که نوزاد را محمد نام گذارد، خداوند به او پسری می‌دهد.
آن حضرت فرمودند: هر کس هم قصد کند که اسمش را علی بگذارد، پسری روزی‌اش خواهد شد.
ابن‌غیلان عرض کرد: همسرم حامله است. از درگاه حضرت احدیت، پسر بودن نوزاد را مسألت کردم و این سفر طولانی را طی نمودم.
آن حضرت سر مبارک را بلند کردند و فرمودند: اسمش را علی بگذار، زیرا سبب طولانی شدن عمرش می‌شود.
او گفت: هنگامی که وارد مکه شدیم، نامهای از مدائن به دستم رسید که خبر داد، پسری روزی‌ام شده است. (۹)
امام محمد باقر علیه‌السلام در زمینه بهترین نام‌ها فرموده‌اند:
«درست‌ترین نام‌ها نامی است که دلالت بر بندگی خدا کند و بهترین نام‌ها؛ نام پیامبران است.» (۱۰)
حضرت موسی بن جعفر علیه‌السلام نیز در این زمینه فرموده‌اند:
«در خانه‌ای که نام پسران؛ محمد یا احمد یا علی یا حسن و حسین و جعفر و طالب و عبدالله و نام دختران؛ فاطمه باشد، فقر داخل نمی‌گردد.» (۱۱)
نام‌ها اگر برگرفته از چهره‌هایی باشند که در تاریخ به بزرگ‌منشی و نیکی از آنان یاد می‌شود، شخص، در انطباق با نام خویش هویتی مطلوب و ارزشمند می‌یابد.
در توصیه‌های رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله بهترین نام‌ها عبدالله و عبدالرحمن است و نام‌هایی همچون:
حبیب، مؤمن، امین، جمیل، سعید، مسعود، صابر، صدیق، مهدی، هادی، مرتضی، عیسی، مجتبی، صادق، موسی، سعد، مسلم، داود، طاهر، طیب، صالح، فضل الله، جلال، جمال، رضا، راضی، رضی، تقی، جواد، هاشم، مصطفی و… برای پسران پیشنهاد شده است و نیز توصیه شده است اسامی دختران را فاطمه، مریم، سوسن، زهره، زکیه، زهرا، عذرا، ریحانه، صدیقه، طیبه، آمنه، طاهره، خدیجه، آسیه، راضیه، رضیه، مرضیه، معصومه، مبارکه، جمیله، حلیمه، حمیده، نرجس، محدثه، ساره، منصوره، ملیحه، وجیهه، عاتکه، عالیه، صفیه، حوراء، زینب، عصمت، عفت، عزت، کبری، رحیمه، و … انتخاب کنند.
ائمه معصومین صلوات‌الله‌علیهم‌اجمعین گاه انتخاب نام را نوعی مبارزه و پاسداری از حریم ارزش‌ها می‌دانستند.
امام حسین علیه‌السلام در پاسخ مروان بن حکم که گفت چرا همه فرزندانتان را علی نامگذاری می‌کنید فرمودند:
«اگر هزار فرزند پسر داشته باشم همه را علی می‌نامم.» (۱۲)
و این در شرایطی بود که نظام اموی درصدد محو نام علی بود.
انتخاب نام مناسب برای فرزندان، شناسنامه فرهنگی- اعتقادی پدر و مادر است.
نام نیکوی فرزند گواه سلیقه سالم خانواده و دوراندیشی و سلامت و حُسن انتخاب آنان است.
در قرآن کریم اسم نهادن آن قدر اهمیت دارد که خداوند متعال نامگذاری برخی از شخصیت‌ها را خودش به عهده گرفته و قبل از میلادشان بر آن‌ها نام نهاده است. پنج نفر از کسانی که طبق آیات قرآن قبل از تولد به وسیله وجود باری تعالی نامگذاری شده‌اند عبارت‌اند از:
۱- حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم:
«وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَد» (۱۳)
۲- حضرت یحیی علیه‌السلام:
«یا زَکَرِیَّا إِنَّا نُبَشِّرُکَ بِغُلامٍ اسْمُهُ یَحْیی» (۱۴)
۳- حضرت عیسی علیه‌السلام:
«إِنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَهٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیح» (۱۵)
۴ و ۵ – حضرت اسحاق و یعقوب علیهم‌السلام:
«فَبَشَّرْنَاهَا بِإِسْحَاقَ وَ مِن وَرَاءِ إِسْحَاقَ یَعْقُوب» (۱۶)
