ج ـ نماز با خشوع
از مصادیق اقامه نماز به جای آوردن نماز با خشوع آن است.
«قد افلح المؤمنون الّذین هم فی صلاتهم خاشعون؛۱۹ به تحقیق مؤمنان رستگار شدند آنها که در نمازشان خشوع دارند».
خشوع به معنای تواضع و ادب جسمی و روحی است که در برابر شخص بزرگ یا حقیقت مهمّی در انسان پیدا میشود و آثارش در بدن ظاهر میگردد. فیومی گوید: «خشع خشوعا اذا خضع و خشع فی صلاته و دعائه اقبل بقلبه علی ذلک و هو مأخوذ من خشعت الارض اذا سکنت و اطمأنّت؛۲۰ خشوع به معنای تواضع است و خشوع در نماز و دعا به معنای اقبال قلبی بر آن است و این واژه برگرفته از سکون و اطمئنان است، آن چنان که برای سکون زمین واژه خشوع به کار رفته و میگویند: «خشعت الارض». خشوع در نماز؛ یعنی جسم و روح را در نماز به دیدار خداوند بردن و انقطاع از غیر او آن چنان که برگزیدگان خداوند پیامبر و آل ـ علیهم السلام ـ چنین بودند. اولین فرودگاه این خشوع روح است که بر جسم نیز اثر میگذارد؛ یعنی آن کس که در نماز خشوع دارد در حال نماز اعضا و جوارح او نیز آرام بوده، پیوسته بازی با ریش و صورت ندارد! در حدیثی میخوانیم که پیامبر(ص) مردی را دید که در حال نماز با ریش خود بازی میکند فرمود: «اما انه لو خشع قلبه لخشعت جوارحه؛۲۱ اگر او در قلبش خشوع بود، اعضای بدنش نیز خاشع میشد».
د ـ دوام در نماز
از مصادیق اقامه نماز «دوام نماز» است.
در سوره معارج پس از آن که خداوند برخی صفات ناشایست انسانها را مورد تذکّر قرار میدهد، اوصاف شایسته آنها را هم ذکر میکند که از جمله آن: «الاّ المصلّین الّذین هم علی صلاتهم دائمون؛۲۲ مگر نمازگزارانی که بر نماز خود تداوم دارند». ظاهر آیه دوام است؛ یعنی هم به وقت نماز میخوانند و هم همیشه نماز میخوانند، این گونه نیست که نماز خواندن آنها مقطعی باشد و چنین نمازی است که اگر جزو برنامه زندگی شد و با حدود آن به جای آورده شد انسان را از فحشا و منکر باز میدارد. و اصولاً برنامههای تربیتی جز با تداوم کارآیی لازم را ندارند، لذا در حدیثی از پیغمبر اکرم(ص) میخوانیم: «انّ احبّ الأعمال الی اللّه مادام و ان قلّ؛۲۳ محبوبترین اعمال نزد خداوند کاری است که انسان بر آن مداومت داشته باشد هر چند کم باشد». هـ ـ گسترش و مطرح کردن نماز در جامعه
بدون تردید از مصادیق «اقامه نماز» گسترش و مطرح کردن نماز در جامعه است (نه تنها مصداق). پیش از این، مصادیق اقامه نماز در بُعد فردی مورد توجه قرار گرفت و اینک آن را از بُعد اجتماعی مورد بررسی قرار میدهیم.
قرآن کریم میفرماید از ویژگیهای یاران خداوند آن است که: «الّذین ان مکنّاهم فی الأرض اقاموا الصّلوه و آتوا الزّکاه و امروا بالمعروف و نهوا عن المنکر و للّه عاقبه الأمور؛۲۴ آنها کسانی هستند که هرگاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را برپا میدارند و زکات را ادا میکنند و امر به معروف و نهی از منکر مینمایند».
از این آیه شریفه به قرینه واژه تمکین (که به معنای فراهم ساختن وسائل و ابزار کار است؛ اعم از آلات و ادوات لازم یا علم و آگاهی کافی و توان و نیروی جسمی) میتوان استفاده کرد که مردان خدا از قدرت خود در جهت اقامه نماز استفاده میکنند، علاوه بر آن که خود اهل اقامه نمازاند، بر مطرح کردن آن در جامعه تلاش میکنند.
با مصادیق پنجگانه فوق میتوان معنای وسیع «اقامه نماز» را در قرآن دریافت. بحث پیرامون اولین وظیفه در قبال نماز؛ یعنی «اقامه نماز» را با کلامی از شهید علاّمه آیه الله مطهّری به پایان میبرم:
«به پا داشتن نماز آن است که حق نماز ادا شود؛ یعنی نماز به صورت یک پیکر بیروح انجام نگردد، بلکه نمازی باشد که واقعا بنده را متوجه خالق و آفریننده خویش سازد و این است معنی ذکرالله که در آیه شریفه ۱۴ سوره طه بدان اشاره شده:«اقمالصلوه لذکری» یاد خدا بودن مساوی است با فراموش کردن غیر خدا؛ اگر انسان ولو مدت کوتاهی با خداوند در راز و نیاز باشد و از او استمداد جوید و او را ثنا گوید، او را به الله بودن، ربّ بودن، رحمان بودن، رحیم بودن، احد بودن، صمد بودن، لم یلد و لم یولد و لمیکن له کفوا احد بودن توصیف کند، عالیترین تأثیرها در نفس او گذاشته میشود و روح انسان آن چنان ساخته میشود که مذهب اسلام میخواهد و بدون چنین برنامهای امکانپذیر نیست».۲۵
۲ ـ پاسداشت حریم نماز
دیگر وظیفه مؤمنان در قبال نماز پاسداشت حریم نماز است؛ نیکوداشت نماز جایگاه ویژهای در زندگی برای آن قائل بودن، به جای آوردن آن با آداب واجب و مستحب از مصادیق آن است. نگهداریِ حریم نماز نقطه مقابل استخفاف است؛ یعنی سبک شمردن نماز و شأن و منزلتی برای آن ندیدن! که امام صادق(ع) فرمود: «اِنّ شفاعتنا لنتنال مستخفّا بالصلوه».۲۶ که ترجمه آن این دو بیت است:
تا شیعه او به لوح دل بنگارد گویم ز امام صادق این طرفه حدیث هر کس که نماز را سبک بشمارد فرمود که بر شفاعت ما نرسد قرآن کریم از این «حریم نگهداری»، تعبیر به حفظ کرده است:
«حافظوا علی الصّلوات والصّلوه الوسطی…؛ ۲۷
در انجام همه نمازها و نماز وسطی کوشا و مراقب باشید». در این آیه بر مراقبت همه نمازها، به ویژه نماز وسطی تأکید شده است. این که «صلوهوسطی» کدام است؟ اقوال گوناگونی بین مفسّران هست،۲۸ نماز ظهر، نماز عصر، نماز مغرب، نماز عشا، نماز صبح، نماز جمعه، نماز شب، نماز وتر و… اینها برخی از اقوالی است که در مصداق «صلوه وسطی» گفته شده است، ولی با توجّه به شأن نزول آیه بعید نیست که مقصود از آن نماز ظهر باشد. در شأن نزول آیه آمده است: جمعی از منافقان به بهانه گرمی هوا در نماز جماعت ظهر شرکت نمیکردند و این سبب شده بود که از جمعیّت نماز جماعت پیامبر(ص) کاسته شود تا جایی که گاه پشت سر پیامبر یک صف یا دو صف بیشتر نبود. آیه شریفه تذکّر به مؤمنان است که حریم نماز را نگهدارید و با ترک جماعت حریم این عبادت بزرگ را نشکنید.۲۹
در سه آیه از قرآن نیز «محافظت بر نماز» از ویژگیهای مؤمنان شمرده شده است:
«والّذین هم علی صلواتهم یحافظون؛۳۰ مؤمنان کسانیاند که بر نمازهای خویش مراقباند».
راغب در معنای حفظ گوید: «ثمّ یستعمل فی کلّ تفقّد و تعهّد و رعایه…».۳۱
این واژه در مورد تفقّد، پیمان داری و مراقبت به کار میرود.
۱۹ ) مؤمنین (۲۳) آیه ۲.
20 ) المصباح المنیر، ص۱۷۰.
21 ) مجمع البیان، ج۷، ص۹۹؛ انوار التنزیل بیضاوی، ج۳، ص۱۵۹ و کنزالدقائق،، ج۷، ص۵۵۹.
22 ) معارج (۷۰) آیه۲۲.
23 ) اصول کافی، ج۲، ص۸۲، (چاپ آخوندی).
24 ) حج (۲۲) آیه ۴۱.
25 ) آشنایی با قرآن، سورههای حمد و بقره، ص۶۷ و ۶۸.
26 ) بحارالانوار، ج۸۲، ص۲۳۵.
27 ) بقره (۲) آیه ۲۳۸.
28 ) در تفسیر مجمع البیان شش قول، در تفسیر فخر رازی هفت قول، در تفسیر قرطبی ده قول، در تفسیر روح المعانی سیزده قول نقل شده است!!
29 ) تفسیر مجمع البیان، ج۱ ـ ۲، ص۳۴۲.
36 ) تفسیر مجمع البیان، ج۱ ـ ۲، ص۲۱۷.
30 ) انعام (۶) آیه ۹۲؛ معارج(۷۰) آیه۳۴ و مؤمنون(۲۳) آیه۹.
34 ) مجمع البیان، ج۱ ـ ۲، ص۲۱۷.
37 ) عنکبوت ( ۲۹) آیه ۴۱.
35 ) فروع کافی، ج۳، ص۴۸۰.
38 ) تفسیر نمونه، ج۱۶، ص۲۷۷ و ۲۸۸.
32 ) رعد (۱۳) آیه۲۸.
31 ) المفردات فی غریب القرآن، ص۱۲۴.
39 ) تفسیر البرهان، ج۳، ص۱۵.
42 ) مجموعه ورّام، ج۱، ص۶.
40 ) مریم (۱۹) آیه ۵۵.
41 ) طه (۲۰) آیه ۱۳۲.
