پرسش. برای حضور قلب در نماز، چه باید کرد؟
پاسخ: ۱. دقت در انجام مقدمات نماز، مانند وضوی با معنویت، انجام مستحباتی چون اذان، اقامه و… ؛
در کتابهای حدیث آمده است: شخصی از پیامبر درخواست کرد که راه حضور قلب بیشتر در نماز را به او نشان دهد. حضرت به او فرمان داد با شادابی وضو بگیرد. بنابراین، وضوی شاداب و با آداب، خود در حضور قلب انسان در نماز مؤثر است.
۲. گزینش مکان مناسب برای نماز، دوری از مکانهای شلوغ و پرهیز از هر آنچه موجب انحراف توجه از خداوند شود؛
۳. نماز اول وقت؛
۴. شرکت در نماز جماعت (به ویژه در جماعاتی که بعد معنوی بیشتری دارد)؛
۵ . دقت در مفاهیم و معانی نماز؛
۶ . در حال ایستاده به مهر نگریستن، در رکوع به پایین پا و در تشهّد به دامن خود نظر کردن؛
۷. خالی کردن دل از دوستی دنیا و امور دنیوی و لبریز ساختن دل از عشق به خدا؛
توضیح: ذهن انسان همواره متوجه چیزی است که به آن عشق میورزد؛همانند عاشقی که لحظهای از فکر معشوق خود بیرون نمیرود. اینکه ما در نمازهایمان همواره به فکر دیگر مسائل هستیم، به سبب تعلق شدید نفس به دنیا و حب آن است، ولی آن که عاشق حق شد، در هر حال و در هر کاری به یاد خدا خواهد بود، به گونهای که گویی همیشه در نماز است.
۸ . توجه به اینکه مبدأ و منتهای انسان خداوند است و آنچه در این میان روی میدهد، با هدف امتحان آدمی و ابزاری برای رشد و کمال اوست.
۹. توجه به عظمت و هیبت پروردگار و فقر و نیاز خود؛
طبیعی است که اگر انسان بداند در مقابل چه وجود بزرگ و عظیمی ایستاده و خود، عین فقر و وابستگی است، با تمام وجود خود را در عبادت صرف میکند.
۱۰. مطالعه درباره نماز اهل بیت علیهمالسلام عرفا، علما و اولیا؛
۱۱. کسب معرفت از معانی، ذکرها و اعمال نماز؛
یکی از شاگردان آیت اللّه بهجت میگوید: «روزی به آقا عرض کردم: چه کنم در نماز حضور بیشتری داشته باشم؟ غالباً در نماز، توجه و حضور قلب ندارم؟» آقا سر را پایین انداخت، آنگاه سر را بلند کرد و فرمود: «روغن چراغ کم است!» من دانستم چه میگوید؛ یعنی معرفت کم است. ایمان قلبی و باطنی ضعیف است، وگرنه ممکن نیست با شناخت کافی، قلب حاضر نباشد. (رضا باقی زاده، برگی از دفر آفتاب، ص ۱۳۲.)
۱۲. رعایت آأاب ظاهری و باطنی نماز؛
۱۳. توجه به فراغت وقت نماز؛
یکی از عوامل حضور قلب در نماز، «فراغت وقت» است. امام خمینی رحمهاللهفراغت وقت را چنین معنا میکند:
فراغت آن است که انسان در شبانه روز برای عبادت خود، وقتی را معیّن کند تا در آن زمان، اشتغال دیگری به غیر از عبادت نداشته باشد. (امام خمینی، اربعین حدیث، ص ۴۶۷.)
۱۴. توجه به فراغت قلب؛
فراغت قلب، مهمتر از فراغت وقت است و در واقع مقدمهای برای رسیدن به آن است.
فراغت قلب، یعنی انسان نمازگزار هنگام عبادت، ذهن و قلب خود را از مشغله های دنیایی، فارغ و توجه قلب را از امور پراکنده وپریشانی خاطر منصرف کند تا با تمام دل با پروردگار به مناجات بپردازد. برای همین، سزاوار است انسان پیش از نماز، مدتی بر سجاده خود بنشیند و اندیشه خود را برای مناجات با خداوند خلوت کند، تا قلبش برای ملاقات با حضرت حق مهیا شود.
«هنگام نماز» و «هنگام ارتباط با خدا»، قله لحظات زندگی ماست. البته باید دانست که این لحظه ها از دیگر ساعتهای زندگی ما جدا نیست. پریشانی در برنامه روزانه و نگرانی از آینده، در کاهش نشاط روحی و در پی آن، کاستن معنویت نماز مؤثر است. یکی از شاگردان علامه طباطبایی رحمه الله از نداشتن خشوع و حضور قلب در نماز ناراحت بود. نزد علامه رحمه الله رفت و راهنمایی خواست. علامه نخست پاسخ نداد، ولی پس از اصرار شاگرد فرمود: «شما نمیتوانی!» شاگرد گفت: «آقا شما بفرمایید دست کم اگر کسی پرسید، به او بگویم».
علامه رحمه الله پاسخ داد: «فکر در نماز دنبال افکار شبانهروز است. کسی که صبح تا ظهر به یاد خدا نبوده، نمیتواند هنگام نماز یاد خدا را استمرار دهد».
همچنین آیت اللّه بهجت، در پاسخ شاگردانش درباره حضور قلب فرمود:
یکی از عوامل حضور قلب این است که در تمام ۲۴ ساعت، باید حواس خود را کنترل کنیم؛ زیرا حضور قلب مقدماتی دارد. باید در طول روز، چشم و گوش و دیگر اعضا و جوارح خویش را کنترل نماییم تا زمینه حضور قلب در هنگام نماز فراهم گردد.
آیتاللّه بهجت در سفارش دیگری میفرماید:
احساس لذت در نماز و حضور قلب، مقدماتی در خارج از نماز و مقدماتی در خود نماز دارد. آنچه باید خارج از نماز مورد ملاحظه باشد و به آن عمل شود، این است که انسان گناه نکند و قلب را سیاه و دل را تیره نسازد؛ چون معصیت و نافرمانی خداوند، دل را تیره میکند و نورانیت دل را از بین میبرد. ( برگی از دفتر آفتاب، ص ۱۳۲. )
۱۵. یاد مرگ؛
امام صادق علیه السلام میفرماید: «هنگامی که نماز واجب را میخوانی، در وقتش بخوان، مانند کسی که نماز وداع میخواند و میترسد که بعد از این، توفیق نماز خواندن نیابد». (بحارالانوار، ج ۸۴، ص ۲۳۳.)
۱۶. دعا و درخواست از خداوند برای کسب توفیق حضور قلب در نماز؛
۱۷. توجه به نوافل؛
امام صادق علیه السلام به نقل از پیامبر میفرماید: «خداوند فرمود: بنده به واسطه نوافل آن قدر به خدا نزدیک میشود که خدا او را دوست میدارد». ( اصول کافی، ج ۲، ص ۳۵۲.)
نوافل سبب میشود کاستیهای باطنی نماز جبران شود. همچنین قسمتهایی از نماز را که بدون حضور قلب خوانده ایم، خداوند بپذیرد. (علل الشرایع، ج ۲، ص ۲۳.)
۱۸. نشاط؛
منظور از نشاط این نیست که انسان خوشحال و خندان باشد، بلکه یعنی کسالت و بیحالی را از خود دور سازد. گاهی بر اثر روزمرگی و کار و فعالیت زیاد، خستگی و کسالت انسان را فرا میگیرد. امام محمد باقر علیه السلام در قسمتی از روایتی میفرماید: « وَلاَ تَقُمْ اِلَی الصَّلاهِ مُتکاسِلاً وَلاَ مُتناعِساً؛ در حال کسل بودن و سستی نزدیک به خواب (و خمیازهکشان) به نماز مشغول نشوید». (شیخ کلینی، الکافی، ج ۳، ص ۲۹۹. )
این نشاط باید هم در چند دقیقه پیش از نماز و هم هنگام خواندن نماز حفظ شود.
۱۹. ترک مکروهات نماز؛
نماز خواندن مقابل دری که باز است یا رو به روی عکس و مجسمه چیزی که روح دارد و همه چیزهایی که ممکن است حواس نمازگزار را پرت کند، مکروه است. نکاتی مانند انگشت شکستن و بازی با سر و صورت نیز بهتر است ترک شود.
۲۰. نظم داشتن برای نماز اول وقت؛
نظم دغدغه فکری را از میان میبرد. پس نماز و امور عبادی نیز اگر با نظم انجام گیرد، در حضور قلب مؤثر هستند.
۲۱. عزم؛
باید تصمیم گرفت. با یک تصمیم قاطع، هنگام نماز افکار، خیالات و حواسپرتی را در حد توان کنار بگذارید. رعایت کردن دقیق موردهای گفته شده، در موفقیت این عزم بسیار مؤثر است. هر چه آنها دقیقتر انجام گیرد، در خودِ نماز هم موفقتر خواهید بود. ( برگرفته از کتاب پرسمان نماز به قلم محسن محمدی.)
