نگاه دین به موضوع «فقر»

معناشناسی فقر
«فقر» در فارسی به معنای بی‌چیزی و نداری است(لغت‌نامه دهخدا)؛ اما در عربی به دو معناست: نخست «الحاجه؛ نیازمندی»(کتاب العین) و دیگری «انفراج فی شیء؛ بازشدن چیزی»(معجم المقاییس اللغه). «فقیر» به کسی گفته می‌شود که مهره‌های پشت او (ستون فقراتش) بر اثر حادثه‌ای شکسته و از هم جدا شده باشد (همان). بنابراین «فقیر» به کسی گویند که در اثر نداشتن مال، به مثابۀ کسی است که ستون فقراتش شکسته است و قادر به ایستادن نمی‌باشد.
هر دو معنا را می‌توان در آیات و روایات مشاهده کرد. برای نمونه، «فقیر» در آیه «رب انی لما انزلت الی من خیر فقیر؛ پروردگارا من به هر آنچه از خیر بر من فرو می‌فرستی نیازمندم.»(قصص/۲۴) به معنای نخست است و در آیۀ مربوط به زکات(توبه/۶۰) به معنای دوم است.
تأثیر فقر و دارایی بر زندگی و بندگی
قرآن کریم با عنایت به معنای دوم، «دارایی» را مایۀ قیام و ایستایی فرد و جامعه می‌داند؛ آنجا که می‌فرماید: «لا تؤتوا السفهاءَ اموالَکم التی جَعلَ اللهُ لکم قیاماً؛ اموالتان را که خدا مایۀ قوام و برپایى [زندگى‏] شما قرارداده است به نابخردان ندهید.»(نساء/۵)
از سخنِ روایت شدۀ امام صادق(علیه السلام) ذیل این آیه می‌توان دریافت که این قوام بودنِ مال، تنها مربوط به دنیای انسان‌ها نبوده دین آنها را نیز سرپا نگه می‌دارد. مردى از حضرت پرسید: شخصى که مالى دارد آیا حق دارد آن را ضایع کند و از دست بدهد؟ امام فرمود:
«احتفظ بمالک فإنّه قوام دینک‏؛ مالت را نگاه دار که قوام دین تو به آن است.»(امالی طوسی، ۶۷۹)‌ 
تأثیر وضعیت اقتصاد و دارایی در دینداری به قدری است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود:
«اللهم بارک لنا فی الخبز و لا تفرق بیننا و بینه؛ فلولا الخبز ما صلینا و لا صمنا و لا أدینا فرائض ربنا؛ بار خدایا! براى ما در نان برکت قرار ده و میان ما و آن، جدایى مینداز. اگر نان نبود، ما نماز نمى‏خواندیم و روزه نمى‏گرفتیم و واجب‏هاى پروردگارمان را انجام نمى‏دادیم.»(کافی، ۵/۷۳)
یعنی ضعف اقتصادی (فقر و نداری) این توان را دارد که انسان را به ورطۀ کفر و بی‌دینی بکشاند؛ آن حضرت در کلام دیگری فرمود: 
«کاد الفقر أن یکون کفرا؛ فقر، انسان را در آستانه کفر قرار مى‏دهد.»(همان، ۲/۳۰۷)
دعا برای در امان ماندن از فقر
برای همین آثار ناگوار فقر در زندگی و بندگی انسان، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از «فقر» به خدا پناه می‌بُرد و عرض می‌کرد: «اللهم إنی أعوذ بک من الکفر و الفقر و عذاب القبر؛  بار خدایا! هر آینه از کفر و فقر و عذاب قبر به تو پناه مى‏جویم.»(من لایحضره الفقیه، ۲/۵۴۳)
نظیر این درخواست از دیگر اهل‌بیت(علیهم السلام) نیز نقل شده است. امام باقر(علیه السلام) عرض می‌کرد: «بار خدایا … مرا روزى ‏اى مده که سرکشم سازد و به فقرى دچارم مکن که به سبب ابتلا در تنگنا به تیره بختى افتم … مرا در دنیایم زندگانى گشاده و شیرین و گوارا عطا فرما»(کافی، ۲/۵۸۹)
مردم نیز وقتی از رنج فقر آزرده می‌شدند محضر اهل‌بیت(علیهم السلام) آمده برای رهایی از آن، راهکاری درخواست می‌کردند.
مردى نزد پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) آمد و گفت: «اى رسول خدا! من عیالوار و بدهکار و سخت احوالم. مرا دعایى‏ آموز که با آن خدا را خوانم تا مرا چندان روزى دهد که هم وامم را بپردازم و هم خانواده‏ام را تأمین کنم.» حضرت فرمود: «اى بنده خدا! وضو ساز و حق هر اندام را در وضویت به خوبى ادا کن و سپس دو رکعت نماز بگزار و در آن رکوع و سجده‏اى کامل به جاى آور و آن گاه بگو: « یا ماجد یا واحد یا کریم یا دائم، أتوجه إلیک بمحمد نبیک نبی الرحمه صلى الله علیه و آله یا محمد یا رسول الله، إنی أتوجه بک إلى الله ربک و ربی و رب کل شی‏ء أن تصلی على محمد و أهل بیته و أسألک نفحه کریمه من نفحاتک و فتحا یسیرا و رزقا واسعا ألم به شعثی و أقضی به دینی و أستعین به على عیالی.»(کافی، ۲/۵۵۲)
نیز برای مصون ماندن عموم مردم از «فقر» یا رهاشدن گریبانشان از چنگ آن اذکاری را آموزش داده‌اند. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: هر کس روزانه صد بار این ذکر را بگوید: «لا إله إلا الله الملک الحق المبین؛ جز خداى حکمران راستین روشنگر، معبودى نیست.» از فقر در امان است و از وحشت قبر، رها مى‏گردد(کشف الغمه، ۲/۳۷۶). در روایت دیگری فرمود: « هر که فقر بر وى فشار آورد، فراوان بگوید: «لا حول و لا قوه إلا بالله العلى العظیم؛ هیچ نیرو و توانى نیست، مگر از خداى والاى بزرگ». بدین سان، فقر از وى زدوده مى‏گردد.»(کافی، ۸/۹۳)
«فقر» یکی از عذابهای الهی 
در برخی روایات، «فقر» به عنوان عذابی از سوی خدا معرفی شده است که گاه گریبان فرد را می‌گیرد؛ مانند این روایت که امام صادق(علیه السلام) فرمود: «هر کس در شب و روز، بزرگ‏ترین دغدغه‏اش دنیا باشد، خداوند متعال فقر را پیش چشمان او مى‏نهد [تا همواره احساس فقر کند] و امورش را پریشان مى‏سازد، و از دنیا جز به آنچه برایش قسمت شده، نمى‏رسد.»(همان، ۲/۳۱۹)
امام صادق(علیه السلام) فرمود: «خدا دو گونه مجازات دارد؛ یکى مجازات جارى در درون انسان و دیگرى مسلط ساختن برخى از مردم بر برخى دیگر. مجازات‏هاى جارى در درون انسان‏ها از این قرارند: بیمارى، فقر، ….»(علل الشرایع، ص۱۰۸)
و گاه این عذاب، تمام جامعه را فراگرفته آنها را به نداری و مشکلات اقتصادی مبتلا می‌کند. رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: « هر گاه خداوند بر امتى خشم گیرد و بر آن عذاب نازل نکند، قیمت‏ها در آن بالا مى‏رود، آبادانى‏اش کاهش مى‏یابد، بازرگانانش سود نمى‏برند، میوه‏هایش رشد نمى‏کنند، جوى‏هایش پر آب نمى‏گردند، باران بر آن فرو نمى‏بارد، و بدانش بر آن سلطه مى‏یابند.»(کافی، ۵/۳۱۷)
نکوهش «فقر»
برخی روایات، به بدی از «فقر» سخن می‌گویند و چهرۀ زشتی از آن ترسیم می‌کنند؛ روشن است هدف این روایات پرهیز دادن مردم از فقر و هشدار نسبت به زمینه‌های پیدایش آن است. برای نمونه؛ 
رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: «الفقر أشد من القتل‏؛ فقر، سخت‌تر از کشتار است.»(جامع الاخبار، ص۲۹۹) و یا فرمود: «الفقر(اء) محن الإسلام؛ فقیران، بلاهاى اسلام‌اند.» (معانی الاخبار، ص۴۰۲) و نیز: «الفقر سواد الوجه فی الدارین‏؛ فقر، در هر دو جهان، مایۀ سیه رویى است.»( عوالی اللآلی، ۱/۴۰)
امام باقر(علیه السلام) گور(یعنی آرمیدن در گور: مرگ) را بهتر از فقر می‌داند(کافی، ۸/۲۱). 
دستور مقابله با فقر
دستور اسلام مبنی بر مقابله با فقر را به شکل‌های زیر می‌توان در قرآن و نیز گفتار و رفتار حضرات معصومین(علیه السلام) مشاهده کرد:
1. امر به انفاق و دستگیری از نیازمندان
2. امر به پرداخت زکاتی که یکی از مصارف آن کمک به فقراست
3. نکوهش کسانی که از کمک به فقرا خودداری کردند
4. سیرۀ پیشوایان معصوم(علیه السلام) در کمک به فقرا و تلاش برای ریشه‌کنی فقر از جامعه