زوج های جوان قبل از آن که به فرزندآوری بیندیشند، باید از احراز قابلیت ها و شایستگی های مقام و منزلت ارجمند پدر ومادری اطمینان حاصل کنند. چرا که فرزندآوری و فرزند پروری مستلزم مسؤولیت ها و رسالت های مهم و حیاتی است.
والدین موفق به خوبی می دانند که فرزند یا فرزندان خانواده، نقش تعیین کننده ای در فرایند زندگی دنیوی و سرنوشت حیات جاودانه ی ایشان دارند. به دیگر سخن، فرزندان و والدین تأثیر متقابل و نقش کاملاً محسوس و غیر قابل انکاری در تحقق سلامت نفس، بهداشت روان، آسایش خاطر، سعادت و عزت اجتماعی، عاقبت به خیری و رستگاری یکدیگر دارند.
بدیهی است که والدین در نزد خداوند منان، عهده دار مسؤولیت تعلیم و تربیت نادرست و هر نوع کژروی و لغزش فرزندان خویش هستند. در یک کلام، عاقبت به خیری پدران و مادران، بیش از هر چیزی متأثر از همدلی و تفاهم فی ما بین زوجین و زحماتی است که آنها برای تربیت فرزندان صالح متحمل شده اند. و بالطبع خسران دنیوی والدین نیز ناشی از عدم تربیت مطلوب فرزندان خواهد بود.
خداوندمتعال می فرمایند:«ای کسانی که ایمان آورده اید!خود و خانواده ی خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگهاست نگه دارید… .» (۱)
چه خسرانی بالاتر از این که انسان به دلیل عدم تربیت صحیح اعضای خانواده و رفتار ناشایست آنان، دچار عذاب الهی گردد. بر همین اساس تربیت فرزندان سخت ترین کار، والاترین مسؤولیت و خطیرترین وظیفه ی والدین است.
تربیت، باغبانی وجود ناشکفته ی انسان است. تربیت، از قوه به فعل رسانیدن همه ی استعدادها، توانایی ها و قابلیت های آدمی است. تربیت، هدایت انسان به سوی رستگاری و فلاح و قرب الهی است. به راستی که تربیت فرزند، دشوارترین کاری است که پدران و مادران متولی آن می گردند.
بنابراین والدین آگاه و متعهد، همه ی زیباییها، نیکی ها، شایستگی ها، پاکی ها، دانایی ها و همه ی بهترین های عالم را برای پاره ی تن خود طالبند، و بر همین اساس همواره خواهان آنند که مسؤولیت ها، وظیفه ها و رسالت های مربیگری فرزند خویش را به شایسته ترین صورت ممکن انجام دهند.
همسران لایق و شایسته به نیکی می دانند که فرزندانشان وظایف و حقوق ویژه ای بر عهده ی والدین دارند که به طور اختصار عبارتند از:
۱-داشتن والدین شایسته و صالح:
فرزندان حق دارند پدر و مادری مؤمن، متعهد، شایسته، صالح، نیک اندیش، درستکار، صبور و مهربان داشته باشند، چرا که از دوران زندگی جنینی چشم امید به سلامت شخصیت و چشمه ی محبت والدین دوخته و سخت بدان نیازمندند. (۲)
۲-سلامت و طهارت جسم و روح والدین در حین انعقاد نطفه:
والدین شایسته و پاکدامن با تفاهم و علاقه مندی متقابل، آمادگی و سلامت جسمانی و بهداشت روانی، آرامش و سکینه خاطر و به دور از حرام خواری و پرخوری و رها از خشم و عصبانیت و اضطراب و نگرانی، با مطهر ساختن وجود به وضو، اقامه ی نماز و نیایش به درگاه خالق مهربان و طلب نور چشم و فرزند صالح از درگاه باریتعالی، نقش آگاهانه ی خود را در شکل گیری نطفه و سلامت و تکوین شخصیت جنین ایفا می نمایند.
امام حسن مجتبی (ع) می فرمایند:
«اگر در هنگام آمیزش و انعقاد نطفه دل آرام، جریان خون به صورت طبیعی و بدن خالی از اضطراب باشد، بچه به پدر و مادرش شبیه خواهد بود.» (۳)
بنابراین، زمان و مکان آرام و بی دغدغه، آرامش روحی و روانی
زوجین، غذای حلال و سالمی که زوجین تناول می کنند، دعا و نیایش به درگاه حق تعالی و طلب فرزند سالم و صالح از حضرتش، تطهیر فکر و دل از افکار گناه آلود و رعایت مسایل بهداشت آمیزش و… زمینه ساز تکوین فرزندی شایسته خواهد بود.
۳-توجه و مراقبت های مادر از جنین در دوران بارداری:
پس از انعقاد نطفه، زندگی حقیقی انسان آغاز می شود (البته در میان مردم ـ معمولاًـ عمر انسان را از بعد از تولد حساب می کنند؛ اما از نظر تربیتی، عمر انسان از زمان انعقاد نطفه و حتی پیش از آن، آغاز می شود)، و مسؤولیت تربیتی پدر و مادر وارد مرحله جدید می گردد.
در این دوران (جنینی)، به دلیل این که محیط زندگی انسان، محدود به رحم مادر است، مسؤولیت اصلی تربیت نیز به عهده ی اوست. مادر باید توجه کند که سعادت یا شقاوت، خوشبختی یا تیره بختی فرزند آینده اش تا حدّ زیادی به احوال، رفتار و عملکرد او در این دوران بستگی دارد. و در این باره پیامبر اسلام (ص) می فرمایند:
«السّقی مَن شقی فی بَطن اُمه والسّعید من سَعُد فی بطن اُمه.» (۴)
استاد فرزانه، مرحوم فلسفی (ره) می فرمایند:
«می توان گفت: نیمی از خوشبختی ها و بدبختی های آدمی، مربوط به دوران رحم، و نیم دیگر مربوط به طرز تربیت و شرایط محیط زندگی است.» (۵)
بنابراین، صفات حمیده و پسندیده ی مادر، مثل:ایمان، تواضع و خیرخواهی و یا صفات رذیله و ناپسند او، مانند:بی ایمانی، تکبر، حسد و ستیزه جویی، به فرزند منتقل شده، آثار مثبت یا منفی در روحیه کودک به جا خواهد گذاشت.
هشدارهای دوران بارداری
شما مادران فهیم و صالحی که به سرنوشت فرزند خود علاقه مندید و می خواهید انسان لایق، شایسته و سعادتمندی را تحویل جامعه دهید، به این وظایف و هشدارها در «دوران بارداری»توجه فرمایید:
همه ی بانوان باردار، دوران بارداری را سال اول حیات پرفراز و نشیب فرزند خود محسوب کنند و لحظه ای از اندیشه و رفتارهای تربیتی غافل نباشند.
مادران باردار می بایست از احساس رضامندی کامل درونی برخوردار باشند و از هر گونه احساسات آزاردهنده، نگرانی ها، توهمات و خیالات بیهوده، به ویژه در ارتباط با سالم بودن (ناقص نبودن)جنین و یا پسر یا دختر بودن آن به دور باشند.
لازم است مادران فهیم، قبل از تصمیم برای بچه دار شدن، به خصوص در شرایطی که زوجین نسبت خویشاوندی نزدیک دارند، از مشاوره های ژنتیکی بهره گیرند.
بهتر است بانوان عفیف و با تقوا در دوران بارداری همواره با وضو باشند. زیرا وضو یک شستشوی عادی نیست. وضو، به عنوان یک عمل زیستی، حرکتی، روانی، معنوی، روشنی بخش دل، آرامشگر قلب، راحتی بخش روان و تمرکز دهنده ی ذهن است.
وضو پالایشگر وجود، جهت دهنده ی حیات، هموار کننده ی بستر خداجویی و طریق اعتلای مؤمنان است.
وضو برای مادر بارداری که رهرو طریق حق است و در بهترین فرصت ها کلام نورانی قرآن را زمزمه می کند و به درگاه حق راز و نیاز می نماید، بس گوارا و دلنشین است.
مادر باردار در هنگام وضو گرفتن، با نیت و اخلاص صورت را شسته و چهره و نمای اجتماعی خویش را از هر نگاه نادرست و کلام ناحق مبرا می کند. با شستن دستها، عمل ها را از ناخالصی ها و ناشایست ها پاک می کند.با مسح سر، فکر و خیال را از هر اندیشه ی غیر الهی منزه نموده، جز به حق نمی اندیشد.و با مسح پا، جهت ها را معین می کند و از هر کژروی و ایستایی مصون می گردد.
آرامش روحی و حالات معنوی مادر، از ضروریات این دوران است. خواندن و شنیدن قرآن، دعا و مناجات، مطالعه ی مطالب امیدبخش و ارزنده، تفریحات سالم، پیاده روی و قدم زدن در مکان های خوش آب وهوا و دیدن طبیعت زیبا (آبشارها و سبزه زارها) و… تأثیر بسزایی در ایجاد این آرامش و معنویت دارد.
مادران هوشمند و عاقل باید در طول زندگی، خصوصاً در دوران بارداری، نسبت به دور بودن از محیط های متشنج و فضاهای گناه آلود و اجتناب از معاشرت با اهل دروغ و بدزبانی، غیبت و کژاندیشی و عدم مراوده با افراد مضطرب، ترسو، حسود و تنگ نظر و… توجه مدام داشته باشند.
برخورداری مادران باردار از برنامه غذایی مناسب، امری واجب و حیاتی است. مصرف غذاهای متنوعی که حاوی پروتئین، ویتامین، مواد معدنی و غیره باشد، برای رشد مطلوب جنین بسیار مهم است. تغذیه نامناسب و یا ناکافی، از عوامل مهم ایجاد نارسایی های ذهنی و جسمی جنین می باشد.
طبق نظر کارشناسان امور تغذیه به طور کلی برای اینکه مادران باردار تغذیه ی مناسبی داشته باشند، لازم است روزانه حداقل ۲۳۰۰ کالری غذا مصرف نمایند و برای دریافت این میزان کالری، برنامه ی غذایی مادر باردار باید شامل ۳ لیوان شیر، ۲۰۰ گرم گوشت قرمز، ماهی، پنیر، تخم مرغ، یک یا دو عدد میوه ی تازه، سبزیها، نان و حداقلی از چربی یا شیرینی باشد. البته پزشک مربوط به فراخور وضعیت مادر، برنامه ی غذایی مناسب را تجویز خواهد کرد.
در روایات اسلامی از قول معصومین علیهم السلام، در ارتباط با تغذیه ی مادران باردار توصیه های مؤکدی شده است که «به مادران باردار خرما، عسل، خربزه، کندر و… بخورانید، زیرا هر یک از این میوه ها و نعمت های الهی، برای جنین خواص و فواید بسیاری دارند که در شجاعت، بردباری، پاکیزگی، تیزهوشی، خوش اخلاقی، زیبایی و خوش اندامی او در آینده نقش مهمی خواهند داشت.» (۶)
مراجعه ی مادر به پزشک به طور منظم، تشکیل پرونده ی پزشکی و تحت مراقبت بودن در تمام دوران بارداری امری الزامی است، زیرا به
هنکام زایمان، تدابیر پیش بینی شده ی پزشکی می تواند از بسیاری مشکلات و پیچیدگی های زایمان، نارسایی ها، و ضایعات احتمالی زمان تولد پیشگیری نماید.
با توجه به ضررهای جبران ناپذیر اغلب داروها، شایسته است که مادران باردار از مصرف بیهوده ی داروها و مواد شیمایی خودداری کنند و در صورت ضرورت، صرفاً با نظر و مجوز صریح پزشکان متخصص عمل نمایندو از استعمال دخانیات و مواد مخدر جداً خودداری شود.
از خوردن غذاهای حرام و شبهه ناک، جداً خودداری شود، زیرا فرزندی که سلول ها و بافت های بدنش از حرام شکل یابد، به سختی ممکن است به سعادت برسد.
شایسته است مادران باردار حتی الامکان از انجام عکسبرداری با اشعه ی ایکس، به ویژه در چهار ماهه ی اول حاملگی، خودداری کنند و در صورت ضرورت، این کار صرفاً با تجویز و زیر نظر پزشک متخصص انجام پذیرد.
مادران باردار باید از برنامه های منظم و مطلوب در زندگی روزمره، فعالیت مناسب، استراحت و خواب کافی برخوردار باشند، چرا که این امور در سلامت و بهداشت روانی مادران باردار و جنین بسیار مؤثر است.
با توجه به این که مادران امانت بسیار گرانقدری را در درون خویش پرورش می دهند و سعادت آینده ی جنین با شرایط زیستی، روانی آنها گره خورده است، سزاوار است به چنین موهبت
الهی افتخار کنند و همواره از خالق انسان ها در صبر و شکیبایی و آرامش روانی استعانت جویند، چرا که مادران باردار از مقام و منزلت والایی در نزد خداوند برخوردارند و در روایات داریم که «نُه ماه حاملگی مادر مثل این است که او در جهاد فی سبیل الله بوده و هرگاه زنی وضع حمل می کند، گناهان او آمرزیده می شود، مثل اینکه تازه از مادر متولد شده است و… .» (۷)
نقش مرد (پدر)در دوران بارداری همسر
پدران فهیم و مهربان نیز در همه ی اموری که بیان شد، نقش مهم و خطیری در دوران بارداری مادران بر عهده دارند، زیرا ایجاد تسهیلات لازم از جهات مختلف، فراهم نمودن آرامش خاطر، سلامت روانی و عاطفی مادر و تلاش در حسن تأمین نیازهای زیستی، روانی و اجتماعی مادر و سیراب ساختن وی از منبع محبت، از وظایف و مسؤولیت های پدران آگاه و متعهد و لایق است.
پدران دلسوز و شایسته نیک می دانند که بانوان در دوران بارداری بیش از هر زمان دیگری به رفتار محبت آمیز، همراهی، همگامی، همرازی و حمایت های همه جانبه ی ایشان نیاز دارند.
۴-غسل ولادت، گفتن اذان اقامه در گوش نوزاد و کامگشایی او:
هنگامی که کودک وارد این جهان می شود، صفحه و نوار ذهن و جانش خالی و پاک و آماده ی نقش و ضبط هر گونه مطلب و صداست.
دستگاه گیرنده ی صوتی او، بسیار ظریف و حساس است و هر صدایی، تأثیر مخصوصی بر آن می گذارد. گوش کودک، دریچه ای به سوی ذهن و دل و روح اوست و صداهایی که از این معبر به جان او وارد می شود، در ساختار شخصیت او و زندگی آینده اش تأثیر بسزایی دارد.
از وظایف مهم والدین این است که بنگرند چه محیطی را برای پذیرایی از این مهمان تازه وارد مهیا کرده، صفحه ی پاک و خالی ذهن و جان او را با چه صداها و مطالبی پر می کنند!
حضرت امام خمینی (ره) در تحریرالوسیله می فرمایند:
«مستحب است شستن مولود در هنگام ولادت، به شرط ایمنی از ضرر، و نیز گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ او و این که کام او را با آب فرات و تربت سیدالشهداء (ع) بردارند و… .» (۸)
اسلام که دین حیات و بالندگی است، می خواهد اولین کلماتی که بر صفحه ی ذهن کودک نقش می بندد، نوای توحید، نبوت، امامت، نماز، فلاح و رستگاری و دستور به شایسته ترین اعمال باشد، تا این انسان از همان آغاز حیات، بر صراط مستقیم و طریق رستگاری قرار گیرد. صوت قرآن و اذان و اقامه، بهترین صدایی است که می باید بر صفحه ی جان نوزاد نقش بندد، تا قرآن و کلام حق با روح او درآمیزد و از او انسانی متعالی «بسازد» مناسب تر است.
قطعاً سردادن آوای ملکوتی اذان و اقامه، این سرود آزادگی و آشنا نمودن روح و روان کودک با کلمات توحید و یکتاپرستی، در منش و شخصیت کودک و خوشبختی و رستگاری او مؤثر واقع می شود.
۵-والدین فرزند را به نامی شایسته بیارایند.
هر موجودی در عالم هستی، نامی و نشانی دارد که بر آن خوانده می شود. برای هر چیزی از قبیل: گیاهان، حیوانات، جمادات و… نامی و اسمی که مشخصه آن از دیگری باشد ضرورت دارد.
انسان که اشرف مخلوقات و موجودی ناطق است و همه ی موجودات جهان هستی برای ادامه ی حیات و زندگی او آفریده شده اند، به نامی نیکو و شایسته نیازمندتر، سزاوارتر و شایسته تر است که باید برای این موجودِ برتر، نامی برتر از سایر موجودات انتخاب شود که فراخور حال و شرافت و کرامت انسانی او باشد.
پیامبر اسلام (ص) می فرمایند:
«ای علی!حق فرزند بر پدرش این است که نام زیبا برای او انتخاب کند، ادب و اخلاق را نیکو نماید و کار شایسته ای برای وی برگزیند.» (۹)
انسان، به مقتضای فطرت، از نام زیبا و خوش معنای خود لذت می برد و وقتی با آن خطاب می شود، احساس شخصیت و سربلندی می کند واگر نام زشت و بدمعنایی داشته باشد، موجب آزار روانی او شده و هرگاه مورد خطاب قرار می گیرد، احساس شکست و سرشکستگی خواهد کرد. او یک عمر با نام و نام خانوادگی خود در
اجتماع زندگی می کند و همه جا با آن مورد خطاب واقع می شود، از این رو لازم است این همنشینِ همیشگی انسان، محبوب، زیبا، آهنگین، پرمعنا و شایسته باشد.
برخی از روان شناسان بر این عقیده هستند که:
«اسم های بد و لقب های ناشایست، انگیزه حقارت می شود و همچون لباسی آلوده، در همه ی عمر باعث آزار روانی می گردد و زندگی را برای انسان ناگوار می کند و سرشکستگی، شرم و تحقیر پدید می آورد و… ایجاد عقده های روانی و احساس حقارت می کند. (۱۰)
نمونه ای از نام های زیبا، آهنگین، پرمعنا و شایستهدختران؛ آرزو، آزاده، انسیه، بتول، بهجت، پروین، پوران، ثریا، جمیله، حلیمه، حمیده، خاطره، خجسته، خدیجه، راضیه، رضوان، رقیه، ریحانه، زهرا، زینب، زیور، سارا، سپیده، ستاره، سحر، سکینه، سیمین، شهربانو، شهناز، شیرین، صدیقه، صغری، صفورا، طاهره، طوبی، عذرا، عزیز، عصمت، عفت، فاطمه، فرخ، فریبا، فهیمه، مرضیه، نازنین، نرگس، نسرین و… .
پسران:
ابراهیم، اسماعیل، احسان، امین، احمد، ابوالفضل، اکبر، افشین، امید، امیر، ایوب، بابک، باقر، بهرام، بهمن، تقی، جاوید، جعفر، جلال، جمال، جمشید، جواد، جمال الدین، حبیب الله، حسن، حسین، حمید، حیدر، حشمت، رضا، رحیم، رستم، داود، سعید، سجاد، سلیمان، سهراب، سبحان، صادق، صالح، صفدر،
طاهر، عبدالله، عزیز، علی، عارف، فاضل، فخرالدین، فرید، قاسم، قائم، کاظم، کمال، گودرز، لقمان، مالک، مجتبی، مجید، مرتضی، محمد، محمود، مسعود، منصور، مصطفی، مقداد، نادر، نورالدین، وحید، هادی، هاشم، یدالله، یحیی، یوسف، و… .
امام کاظم (ع) می فرمایند:
«در خانه ای که نام محمد، علی، حسن، حسین، جعفر، طالب، عبدالله و فاطمه باشد، فقر و تنگدستی وارد نمی شود.» (۱۱)
۶-تراشیدن موی سر نوزاد:
امام کاظم (ع) می فرمایند:
«در روز هفتم ولادت نوزاد، موهای سر او را بتراشند و به اندازه ی آن طلا یا نقره به فقیران بدهند واگر مقدور نباشد، هر چه قدر می توانند صدقه بدهند.» (۱۲)
۷:ختنه کردن:
امام رضا (ع) از پدرانش نقل می فرمایند:
«رسول خدا (ص) فرمود: فرزندانتان را در روز هفتم ختنه کنید، چرا که ختنه، آنان را تمیز و پاک می کند و بدنشان زود رشد می نماید.» (۱۳)
۸:ولیمه تولد:
مستحب است در هنگام تولد کودک و ختنه ی او ولیمه داده شود.و لازم نیست ولیمه در همان روز اول داده شود، بلکه تأخیر آن تا چند روز اشکال ندارد و… . (۱۴)
۹-عقیقه:
امام جعفر صادق (ع) می فرمایند:
«سلامتی هر فرزندی در گرو عقیقه است.» (۱۵)
یکی از مستحبات مؤکد عقیقه (قربانی کردن) است برای پسر و دختری که متولد می شوند؛ و آداب آن چند چیز است: اول برای پسر حیوان نر و برای دختر حیوان ماده را عقیقه می کنند. دوم اینکه عقیقه را روز هفتم ولادت انجام می دهند و… (۱۶)
۱۰-تغذیه کودک با شیر مادر:
والدین فهیم و مهربان، به نیکی آگاهند که از جمله حقوق طبیعی نوزادی که به تازگی پا به عرصه ی وجود گذاشته است، مکیدن سینه ی مادر و سیرشدن از شیره ی جان مادر است. خداوند در قرآن کریم می فرمایند:
«والوالداتُ یُرضعنَ اولادهُنّ حولین کاملین… . (۱۷)
«مادران، فرزندان خود را دو سال تمام شیر می دهند… .»
شیر مادر، کاملترین غذایی است که می تواند بیشترین تأثیر را در رشد زیستی، تحول شناختی، هوشمندی، رشد عاطفی و اجتماعی و آرامش روانی کودکان داشته باشد.
مقام مادران شیرده نزد پروردگار
پیامبر اسلام (ص) می فرمایند:
«هنگامی که مادر بچه اش را شیر می دهد، خداوند متعال در برابر هر نوبت تغذیه ی کودک، ثواب آزاد کردن یک بنده که از اولاد اسماعیل باشد، به او عطا می فرماید و هنگامی که دوران شیرخوارگی تمام می شود، فرشته ی بزرگوار الهی دست بر پهلوی مادر نهاده، می گوید:زندگی را از نو آغاز کن، که خداوند متعال همه ی گناهان گذشته ات را آمرزید.» (۱۸)
فواید شیر مادر
شیر مادر، دارای فواید بسیاری است که برخی از آنها به طور اجمال عبارتند از:
۱-شیر مادر، یکی از مهمترین عوامل نجات بخش حیات به شمار می آید و هیچ غذایی نمی تواند معادل و جانشین آن باشد، و در این باره امام علی (ع)می فرمایند: «هیچ شیری برای نوزاد با برکت تر و مناسب تر از شیر مادر نیست.» (۱۹)
۲-شیر مادر، بیشتر از هر غذای دیگری با ساختار جسمانی و رشد هماهنگ کودک تناسب دارد.
۳-شیر مادر، همواره پاک و سالم و دارای درجه ی حرارت مناسب و عاری از آلودگی میکروبی است و به دفع عفونت ها کمک می کند.
۴-به علت وجود آب کافی در شیر مادر، تشنگی نوزاد برطرف می شود و اشتهای او تحریک می گردد و نیازی به دادن آب حتی در مکان های گرم و خشک نیست.
۵-تغذیه با شیر مادر، رابطه ی عاطفی میان مادر و فرزند را بیشتر می کند و تأثیر فراوانی در رشد مطلوب عاطفی کودک به جای می گذارد.
۶-کودکانی که با شیر مادر تغذیه می شوند، در دوران بلوغ از بهداشت و امنیت روانی بیشتری برخوردارند.
۷-کودکانی که به طور کامل از شیر مادر تغذیه می شوند، عموماً از قدرت تکلم بهتری نسبت به همسالان خود برخوردارند.
۸-مادرانی که به نوزاد خود شیر می دهند، زودتر از دیگران وزن اضافی خود را از دست داده و احتمال ابتلاء به سرطان پستان و رحم در آنها بسیار کم است.
تأثیر شیر مادر
کودک وقتی که خون و پوست و گوشت و استخوانش پرورش یافته ی مادر است، روحیات فرزند نیز جدای از روحیات مادر نخواهد بود.
امام علی (ع)می فرمایند:
«بنگرید چه کسی به فرزند شما شیر می دهد، زیرا فرزند با (اخلاق) او رشد می کند.» (۲۰)
بنابر اهمیت شیر مادر و نقش آن در سرنوشت آینده ی فرزند، دو داستان واقعی آموزنده و مفید برای شما والدین ارجمندی که با همه ی وجود خواهان سعادت و خوشبختی فرزندان خود می باشید، ارائه می گردد که عبارتند از:
داستان اول:
مرحوم شهید «آیت الله حاج شیخ فضل الله نوری»را در زمان مشروطه به دار آویختند.این مجتهد عادل و انقلابی، علیه مشروطه ی غیر مشروعه آن زمان قد علم کرد. با این که اول مشروطه خواه بود، اما چون مشروطه در جهت اسلام نبود، با آن مخالفت کرد. عاقبت او را گرفتند و زندانی کردند. شیخ پسری داشت. این پسر، بیش از بقیه اصرار داشت که پدرش را اعدام کنند. یکی از بزرگان گفته بود، من به زندان رفتم و علت را از شیخ فضل الله نوری سؤال کردم. ایشان فرمود:«خود من انتظارش را داشتم که پسرم چنین از کار درآید.»
چون شیخ شهید، اثر تعجب را در چهره ی آن مرد دید، اضافه کرد:
«این بچه در نجف متولد شد. در آن هنگام مادرش بیمار بود، لذا شیر نداشت.مجبور شدیم یک دایه ی شیرده برای او بگیریم. پس از مدتی که آن زن به پسرم شیر می داد، ناگهان متوجه شدیم که وی زن آلوده ای است؛ علاوه بر آن از دشمنان امیرالمؤمنین (ع) نیز بود… .»
کار این پسر به جایی رسید که در هنگام اعدام پدرش کف می زد. آن پسر فاسد، پسر دیگری تحویل جامعه داد به نام «کیانوری» که رئیس حزب توده شد. (۲۱)
آری! این است تأثیر شیر مادر ناشایست و لقمه ی حرام و… .
داستان دوم:
شیخ مرتضی انصاری (متوفی ۱۲۸۱قمری) که در نجف اشرف مدفون است.از علما و مراجع برجسته قرن سیزدهم بود و کتاب های درسی «مکاسب»و «رسائل» که در حوزه های علمیه تدریس می شود، از تألیفات ایشان می باشد. وی زاهد و عابدی بی مانند بود و از نظر علم و جنبه های معنوی، یگانه عصر به حساب می آمد.
وقتی به مادرش گفتند:«فرزندت به درجه ی عالی علم و تقوا رسیده است»، وی در پاسخ گفت:«من در انتظار آن بودم که فرزندم ترقی بیشتری داشته باشد، زیرا من به او شیر ندادم مگر این که با وضو بودم و حتی در شب های سرد زمستان هم بدون وضو او را شیر نمی دادم.» (۲۲)
۱۱-شناخت والدین از مراحل رشد فرزند:
به طور کلی می توان مراحل رشد و تربیت را از دیدگاه اسلام در دوران پیش از تولد و بعد از تولد بررسی کرد.
مرحله ی پیش از تولد شامل پیش بینی های لازم در انتخاب همسر (جهت انتقال صفات و خصلت های مطلوب به کودک)، تدابیر لازم به هنگام انعقاد نطفه، و دوران جنینی و زایمان است که در صفحات قبل به آن اشاره شد.
مرحله ی بعد از تولد را می توان به پنج مرحله ی عمده تقسیم نمود:کودکی، نوجوانی، جوانی، بزرگسالی و پیری.
پیامبر اسلام (ص)در رابطه با شناخت والدین از مهمترین مراحل رشد فرزند، و وظایف والدین در مقابل آنها، بیان بسیار زیبایی دارند و می فرمایند:
«فرزند در هفت سال اول سید و آقاست، در هفت سال دوم بنده، مطبع و فرمانبردار است، و در هفت سال سوم وزیر مسؤول و طرف شور است. (سیادت، اطاعت و وزارت)
بگذار تا فرزندت هفت سال بازی کند، و هفت سال به تربیت او اقدام کن، و هفت سال او را مشاور وهمراه خود قرار ده.» (۲۳)
هفت سال اول زندگی کودک در این هفت سال اول زندگی ذهنش نارسا و جسمش ناتوان است. لذا پدر و مادر باید با دیده ی رأفت و عطوفت به او نگاه کنند و بسیاری از خواسته هایش را برآورده و به نیازهایش پاسخ گویند.
کودک در هفت سال اول آقاست. باید آزاد باشد، فرمان بدهد، بازی کند. وی را نباید مقید کرد و بیش از حد بر او دستگیری نمود، زیرا او به طور غیر مستقیم تحت تأثیر محیط پیرامون خویش، یعنی خانواده، اجتماع و سایر اطرافیان و کودکان قرار می گیرد و پرورش می یابد.
پیامبر اکرم درباره ی آزادی و شیطنت کودکان در این سن می فرمایند:
«شیطنت و لجاجت و ستیزه جویی کودک، در دوران خردسالی او، نمایانگر فزونی عقل و اندیشه ی او در بزرگسالی است.» (۲۴)
و امام علی (ع) می فرمایند:
«در هفت سال اول، فرزندت همچون برگ خوشبویی (نازک و ظریف) است، لذا خیلی حساب شده باید با وی برخورد کرد.» (۲۵)
هفت سال دوم زندگیدر هفت سال دوم زندگی تغییرات قابل ملاحظه ای در جسم و روح کودک پدید می آید.جسمش نسبتاً قوی شده، ذهنش رشد یافته و درک و فهمش افزایش می یابد.خوبی ها و بدی ها را تا حدودی می فهمد، اما چون عقلش کاملاً شکفته نشده، صلاح و فساد خود را به درستی تشخیص نمی دهد.
در این مرحله اولیاء و مربیان او را آموزش می دهند و وظایفش را تعیین می کنند.و نوجوان معمولاً از فرمان آنان طاعت می کند. این دوره، دوره تأدیب اوست.دیگر نباید او را در این دوره کاملاً آزاد گذاشت، بلکه اوقات وی باید تحت مراقبت و برنامه های منظم قرار گیرد تا به نظم و انضباط و… عادت کند.
هفت سال سوم زندگی هفت سال سوم عمر که از پانزده سالگی آغاز می گردد، همان دوران بلوغ و جوانی است.در این دوره نوجوان به سبب بحران بلوغ، خواهش ها و تمایلات متفاوت و متضادی دارد.
از طرفی خودخواهی های کودکانه با نوع دوستی در هم می آمیزد، با این که جوان می خواهد با دوستان خود باشد، در عین حال علاقه مند به تنهایی است. کودک پرجنب و جوش دیروز به جوان حساس و زودرنج امروز بدل گردیده و تغییرات سریع جسمی تأثیرات فراوانی در حالات روحی او به جا می گذارد. با ظاهر شدن نیروی جنسی در او احساس خاصی نسبت به جنس مخالف پدید می آید.
بسیار حساس و زود رنج است و در مقابل رفتار دیگران به سرعت عکس العمل نشان می دهد.به شدت از همسالان خود الگو می پذیرد و از رفتار آنان پیروی می کند.خواهان ابراز شخصیت و استقلال طلبی است. غالباً می خواهد در جمع مطرح باشد و نقش و مسؤولیتی به عهده بگیرد و… .
اطرافیان، خصوصاً والدین فهیم و مهربان، باید این موقعیت بحرانی و بسیار حساس جوان را درک کنند و دریابند که باید با وی با محبت و ملاطفت و ظرافتی خاص برخورد نمایند و شخصیت او را مورد تکریم و تشویق قرار دهند و به رأی و نظر او در کارهای منزل ارزش و احترام بگذارند.
رهنمودهای مهم و کاربردی در تربیت فرزندان
مهمترین رهنمودهای کاربردی در تربیت فرزندان به طور خلاصه عبارتند از:
والدین باید مظهر عمل باشند نه حرف.تذکرات و یادآوری والدین، وقتی روی فرزندان اثر دارد که هر یک نمونه ای سازنده و عملی برای آنان باشند.
والدین باید با یکدیگر «هماهنگ باشند، بدین ترتیب دستوراتی که از طرف مادر صادر می شود و یا روشهایی که به کار گرفته می شود، از طرف پدر و سایر افراد خانواده تأیید شود و بالعکس.
همواره سعی شود که با صبر و حوصله، به طور دقیق به حرف های فرزندان گوش کنیم تا آنها حرفهای خود را با ما در میان بگذارند.
هرگز فرزندان را تحقیر و یا تکذیب صریح نکنید و از راه نقل داستان های آموزنده به طور غیر مستقیم آن ها را از کارهای زشت منع کنید.
والدین باید به اثرات سوء تبعیض از لحاظ روانی، عاطفی، اجتماعی و غیره کاملاً آگاه بوده و از اِعمال تبعیض اجتناب ورزند.
با دوستان فرزندمان همانند مهمانان خودمان، با احترام رفتار کنیم و هیچ گاه در مقابل دوستانش وی را سرزنش نکنیم.
اگر رفتار ناشایستی از فرزندمان دیدیم، فوراً عکس العمل نشان ندهیم، زیرا همیشه تصمیمات عجولانه، ضررهای جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت.
هرگز اخبار وحشتناک و حزن آور و حرف های ناملایم به کودک نگوییم، زیرا روح کودک حساس و لطیف است و زود متأثر و کسل می شود و تاب تحمل مشکلات بزرگسالان را ندارد.او باید با خاطری آسوده مشغول درس و بحث و بازی و تفریح باشد.
حتی المقدور کارهای شخصی کودکان را به خودشان واگذار کنیم و اگر مشکلی برایشان پیش آمد درصدد رفع آن برنیاییم، بلکه آنان را راهنمایی کنیم تا خودشان مشکل را حل کنند و بتوانند در آینده گلیم خود را از آب بیرون بکشند.
والدین در حضور کودکان به هیچ وجه دعوا و بگومگو، و یکدیگر را سرزنش نکنند.
والدین از روزگار، گله و شکایت ننمانید وراضی به قضای الهی باشند، زیرا اغلب شکوه ها و گلایه ها به طور ناخودآگاه به زندگی فرزندشان دید منفی می دهد.
در صحبت ها امور مادی را در نظر فرزندانمان کم اهمیت و امور معنوی را بزرگ جلوه دهیم.
با وضعیت آراسته و متین در مقابل فرزندان ظاهر شویم و از
شوخی های زننده و الفاظ زشت درحضور آنان خود داری کنیم.
والدین باید محل خواب پسران و دختران را جدا کنند و اگر در یک محل می خوابند مراقبت لازم را بنمایند و مواظب اوقات بیکاری و وقت های فرزندان باشند.
والدین باید گفتگوها و رفت و آمدهای فرزندان را عاقلانه کنترل کرده و زیر نظر داشته باشند، زیرا بزرگترین خطر برای به انحراف کشاندن فرزندان، دوستان فاسد و ناباب می باشند.
والدین باید برای رشد و پیشرفت درسی و اخلاقی فرزندشان، رابطه ی مستمر با مربیان مدرسه داشته باشند.
والدین باید مقرارت مدرسه را با اهمیت تلقی نموده و در جلسات انجمن اولیاء و مربیان شرکت نمایند.
دقت و بررسی در رسیدگی به تکلیف دانش آموز نباید جنبه ی بازجویی داشته باشد.
اگر وعده ای به فرزندتان می دهید حتماً به آن عمل کنید و از وعده هایی که امکان انجام آن ها مقدور نیست و یا به صلاح کودک نمی باشد جداً پرهیز کنید، زیرا حتماً اعتماد فرزند نسبت به شما از بین می رود.
والدین باید به سؤالات فرزندان جواب مقتضی بدهند و هرگز آنها را تحقیر و مسخره نکنند.
هرگز فرزندتان را به اموری که غیر عملی است و فقط نشانه ی بی مهری است، تهدید نکنید.مثلاً سرت را می برم.
هرگز فرزندتان را با دیگران مقایسه و ارزیابی نکنید و دیگران را به رُخ آنها نکشید.
والدین باید ضمن رعایت محبت، به هنگام صحبت کردن با فرزندشان، عفت کلام داشته باشند.
هرگز فرزندتان را تنبیه بدنی نکنید واو را از اوهام و خرافات نترسانید.
به فرزندانتان خصوصاً در سنین فرمانبرداری و وزیری، مسؤولیت های مناسبی واگذار کنید و از آنان بخواهید وظایف خود را به بهترین وجه انجام دهند.
والدین باید در فرصت مناسب زمینه ی ازدواج فرزندانشان را فراهم نمایند.
به منظور تقویت روحیه و اعتقادات مذهبی و قدردانی از فرزندان، والدین باید در فرصت های مناسب برای فرزندان خود دعای خیر کنند و از خدای بزرگ مسألت نمایند که فرزندانشان را در تمام موارد یاری فرماید.
پی نوشت :
۱-سوره تحریم، آیه ۶.
۲-جهت مطالعه بیشتر در این زمینه می توانید به کتب روان شناسی رشد و روان شناسی تربیتی خصوصاً به کتاب «سلام من اینجا هستم» (داستان پرماجرای من از نطفه تا تولد)، نوشته ویلی برین هلزت، ترجمه ی سپیده خلیلی و حسین فتاحی مراجعه نمایید.
۳-بحارالانوار، ج۶، ص۳۵۹، ح۴۸.
۴-بحارالانوار، ج۵، ص۹، ح۱۳.
۵-کتاب کودک، ج۱، ص۹۱.
۶-نقل با تلخیص روایات از کتاب «همسران برتر»، جناب دکتر غلامعلی افروز، ص۱۲۴.
۷-وسایل الشیعه، ج۱۵.
۸-تحریرالوسیله، ج۴، ص۱۰۸، گفتار در احکام ولادت، م۲.
۹-وسایل الشیعه، ج۱۵، ص۱۲۳، ح۴.
۱۰-کتاب گلواژه، حسن عرفان، ص۶، به نقل از هشدارهای تربیتی، ص۴۰.
۱۱-وسایل الشیعه، ج۱۵، ص۱۲۸، ح۱.
۱۲-همان، ص۱۴۲، ح۱۶.
۱۳-وسایل الشیعه، ج۱۵، ص۱۶۵، ح۳.
۱۴-ترجمه ی تحریرالوسیله حضرت امام خمینی (ره)، ج۴، ص۱۰۹، م۳.
۱۵-وسایل الشیعه، ج۱۵، ص۱۴۴، ح۶.
۱۶-ترجمه ی تحریرالوسیله حضرت امام خمینی (ره)، ج۴، ص۱۱۰، م۶.
۱۷-سوره بقره، آیه ۲۳۳.
۱۸-وسایل الشیعه، ج۱۵.
۱۹-وسایل الشیعه، ج۱۵، ص۱۷۵، ح۲.
۲۰-وسایل الشیعه، ج۱۵، ص۱۸۷، ح۱.
۲۱-صد حکایت تربیتی، مرتضی بذرافشان، ص۳۸.
۲۲-همان، ص۶۰.
۲۳-مکارم الاخلاق، ص ۱۱۵.
۲۴-بحارالانوار، ج۱۴، ص۳۷۸.
۲۵-شرح ابن ابی الحدید، ج۲۰، کلمه ۹۳۷، ص۳۴۳.
