پرسش :
ضمن بیان جایگاه امر به معروف و نهی ازمنکر در دین، شرایط امر به معروف و نهی ازمنکر را بیان کنید.
پاسخ :
امر به معروف و نهى از منکر از بزرگ ترین و مهم ترین دستورهاو واجبات دینى است، که محور و اساس شعایر دینى و هدف بعثت انبیا و جانشینان آنان است. بر هر مؤمن واجب است که امر به واجبات و نهى از محرّمات نماید و نیز مستحب است که امر به مستحبّات و نهى از مکروهات نماید.
خداوند تبارک و تعالى مى فرماید:
(وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّهٌ یَدْعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ);[۱]باید حتماً جمعى از شما باشند که مردم را به نیکى دعوت، و به معروف وادار، و از منکر جلوگیرى نمایند و اینان رستگاران اند. رسول اکرم(صلى الله علیه وآله) مى فرماید:
انّ قوماً رکبوا سفینه فى البحر و اقتسموا فصار کلّ واحد منهم موضعه فنقّر رجل موضعه بفاس فقالوا ما تصنع؟ قال هو مکانى اصنع به ما شئت فان اخذوا على یدیه نجا و نجوا و ان لم یأخذوا على یدیه هلک و هلکوا.
در این روایت پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) اجتماع را تشبیه فرموده به جمعى که هر کسى در جایى در کشتى نشسته باشند و بعد یک نفر با تیشه اى جاى خود را سوراخ کند، وقتى از او بپرسند چرا این کار را مى کنى، بگوید این جاى اختصاصى من است و مى خواهم آن جا را سوراخ کنم; اگر جلوى او را بگیرند، هم او نجات پیدا مى کند و هم بقیه و اگر جلویش را نگیرند، هم او غرق مى شود و هم اهل کشتى; و شاید بعضى از بلاهاى عمومى، مثل قحطى، گرانى، کمى باران، زلزله، جنگ، و یا، تسلّط ستمکاران و… اثر ترک این واجب، یعنى امر به معروف و نهى از منکر باشد، که مضمون بعضى از روایات است.[۲] خدا بهتر مى داند.
علما مى فرمایند: امر به معروف و نهى از منکر چهار شرط دارد:
اوّل این که، احتمال اثر در آن بدهد، پس اگر بداند که اثر نمى کند لازم نیست امر به معروف و نهى از منکر کند;
دوّم این که، خود آمر و ناهى، فعل واجب و حرام را درست بداند، پس اگر بر او مسلّم نباشد که این کار واجب یا حرام است لازم نیست;
سوّم این که، سبب ضرر و زیان به خود یا مسلمان دیگرى نشود;
چهارم این که، علم به صدور حرام یا ترک واجب از طرف داشته باشد، پس به مجرّد احتمال یا ظن لازم نیست، بلکه نباید پى جویى و تجسس بنماید. در ضمن باید امر به معروف و نهى از منکر با ملایمت و خوش خلقى و صبر و به خاطر خیرخواهى و خلوص نیّت باشد، نه این که با تندى و خشونت یا به قصد تحقیر و خود بزرگ نمایى از اظهار علم و دانش و… باشد که چه بسا نتیجه به عکس گرفته شود; هم چنین مراتب نهى از منکر ابتدا به دل، سپس به زبان و ارشاد و هدایت و نصیحت و بعد به بازداشتن به دست و عمل و جلوگیرى از وقوع معصیت، گرچه به زدن باشد، که در کتب فقهى تفصیل آن را فرموده اند. ناگفته نماند که وجوب امر به معروف و نهى از منکر، وجوب کفایى است; یعنى یک نفر که انجام داد از دیگران برداشته مى شود، مگر آن که شخص دوّم احتمال اثر بیش ترى در طرف بدهد، یا زودتر به نتیجه برسد.
پىنوشتها
[۱]. سوره ى آل عمران، آیه ى ۱۰۴.
[۲]. سفینه البحار، ج ۸، ص ۳۸۸.
پرسش :
چگونه می توان فردی را امر به معروف و نهی از منکر کرد و مراحل آن را نام ببرید!
پاسخ :
ابتدا مراحل امر به معروف و نهی از منکر را ذکر کرده و سپس شیوه آن را بیان می کنیم:
دانشمندان اسلامی برای امر به معروف و نهی از منکر چهار مرحله را ذکر کرده اند که در سیره ائمه مشاهده می شود.
۱ـ اظهار نفرت و خشم: گاهی شخصی منکر را انجام و یا معروفی را ترک می کند ولی آمادگی برای اصلاح دارد که تنها با اظهار خشم پی به عمل ناپسند خود می برد[۱] معروف محسوب می شود نمونه اش برخورد پیامبر(صلی الله علیه وآله) با فاطمه(علیها السلام) که پرده ای در خانه دخترش دید با اخم کردن فاطمه متوجه شد و پرده را باز کرد و…[۲]
۲ـ امر و نهی گفتاری: باید برای این فریضه الهی از نعمت زبان و بیان استفاده کرد که این گاهی به صورت گفتگوی شخصی است که مخاطب یک یا چند نفر است گاهی روی سخن با جمع است و گاهی به صورت گفتگوی دو جانبه است.[۳]
۳ـ بازداری عملی: برای خشکانیدن زمینه منکر و گناه باید اقدامات عملی انجام بدهیم که این زمینه خود گاهی اقتصادی یا جنسی و یا فکری است.
۴ـ نفرت و ناخشنودی قلبی و ترک معاشرت و رابطه: این کار از نظر روحی خیلی تأثیر می گذارد. در صدر اسلام افرادی بودند که پیامبر خدا دستور داده بود با آنان معاشرت نکنند و سخن نگویند و این خود بهترین کار بود تا خویش را اصلاح کنند.
اما با شیوه های مختلفی می شود فرد یا افرادی را امر به معروف و نهی از منکر کرد که به بعضی از آن ها اشاره می کنیم:
۱ـ شیوه گفتاری: با سخن گفتن مخاطب را متوجه کند که وظیفه دارد معروف را انجام و منکر را ترک کند که علی هذا در وهله اول از جملات پندآمیز و به صورت لین و نرم و… استفاده کند و از خشونت بپرهیزد. روی این جهت خدا به موسی(علیه السلام)دستور می دهد که از کلام نرم استفاده کن: “به سوی فرعون بروید که طغیان پیشه کرده و با قول نرم با او سخن بگوئید”[۴]
رسول خدا هم فرمود: با نرمی سخن گفتن میمنت دارد و خشونت نُحوست.[۵]
۲ـ جلب اعتماد: در ابتدا دلهای انسان رو گردان است ولی وقتی کسی در جذب مهارت داشت به آن شخص روی آورده او را پذیرا می شوند و پس از جلب اعتماد می توان در آن ها نفوذ کرد.
در این رابطه امام علی(علیه السلام) می فرماید: دلهای مردم وحشی است هر کس قلوب آن ها را جذب کند به او روی خواهند آورد.[۶]
این جلب اعتماد در صورتی حاصل می شود که مخاطب را از خود بداند. لقمان وقتی نهی از منکر می کند تعبیر به فرزندم
می کند(یا بنی لا تشرک باللّه)[۷]
۳ـ اعطاء شخصیت: اگر شخصی مرتکب جرم و گناهی شد در وهله اول به صورت پنهانی به او تذکر داده شود تا به شخصیت او لطمه ای وارد نشود.[۸]
۴ـ عقائد مخاطب را محترم شمردن: در صدر اسلام مسلمانان به بت پرستان توهین می کردند آیه نازل شد که شما مؤمنان بر آنان که غیر خدا را می خوانند دشنام ندهید تا مبادا آنها هم از روی دشمنی خدا را دشنام دهند.[۹] کسی عقیده اش برای او ارزش دارد و باید محترم شمرده شود.
۵ـ شیوه ارائه جایگزینی سالم: به این معنا که شخصی را که نهی از منکر می کنیم فراغت او را پر کنیم با ایجاد مراکز فرهنگی و هنری و ورزشی و… با این روش می شود جلو بسیاری از منکرات را کاهش داد.[۱۰]
شهید مطهری نقل می کند که در یکی از شهرهای کوچک آمریکا زنان مبتلا به قمار بازی شده بودند ابتدا کشیشها و روزنامه نویسها و… تا توانستند راجع به بدی قمار سخن گفتند ولی اثر نکرد تا آن که شهردار به فکر افتاد و چند باشگاه و نمایشگاه هنری زنانه دایر کرد زنان سرگرم شدند دو سال گذشت و تمام زنان قمار را به کلی فراموش کردند.[۱۱]
۶ـ شیوه مستقیم و غیر مستقیم: گاهی مستقیماً با مخاطب گفتگو کردن اثر می بخشد ولی گاهی شرائط زمان یا مکان یا وضعیت اشخاص مورد خطاب اقتضا نمی کند که مخاطب را به طور مستقیم امر و نهی کند بلکه باید از شیوه غیر مستقیم استفاده کرد.
۷ـ شیوه تدریجی: بدین معنا که در مسائلی که به اقتضاء شرایط زمانی یا فردی لازم است برای تأثیر گذاری در مخاطب به تدریج و کم کم پیش برویم و بهره بگیریم چون اگر غیر از این باشد یا تأثیر ندارد یا اثر منفی می گذارد مثلا شخصی غیر مذهبی را اگر بخواهیم به ارزشهای مذهبی و دینی گرایش بدهیم نمی توان از همان روز اول همه مسائل مربوط به واجبات و… را به او آموخت نمونه اش روایت مفصّلی است از امام صادق(علیه السلام) که خلاصه اش این است که مردی مسیحی در همسایگی مرد مسلمانی قرار داشت همسایه مسلمان، مرد مسیحی را دعوت به اسلام کرد و او مسلمان شد پیش از اذان صبح درب خانه او را کوبید و او را به مسجد برد و تا غروب او را در مسجد نگه داشت روز بعد که به سراغ او رفت گفت من کار دارم سراغ بیکاری برو…[۱۲]
۸ـ ارشاد از نکات مورد اتفاق: ارشاد از نکات مورد اتفاق شروع شود و از چیزهایی که بین ما و شخص مورد اختلاف است پرهیز شود ابتدا صحبت بر محور نقاط مشترک باشد تا بعد از آن به مسائل اختلافی برسیم.[۱۳]
پىنوشتها
[۱] . امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه امام خمینی (ناشر، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، چاپ اول، سال ۱۳۷۷) ص ۱۵۸.
[۲] . بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۸۴ (چاپ دوم، ناشر: مؤسسه وفا، بیروت).
[۳] . امر به معروف و نهی از منکر (مؤلف حسین نصری، مترجم محمد اشتهاردی، ناشر: دفتر تبلیغات قم، چاپ اول) ص ۲۸۱. کتاب امام خمینی، ص ۱۷۹.
[۴] . قرآن کریم، سوره طه: ۴۳.
[۵] . اصول کافی، ج ۳، ص ۱۸۲، ح ۴، از باب الرفق (انتشارات مسجد چهارده معصوم، مترجم سید جواد مصطفوی).
[۶] . نهج البلاغه فیض، کلمات قصار، ح ۴۷، ص ۱۱۱۱.
[۷] . لقمان: ۱۳.
[۸] . شیوه های صحیح امر به معروف و نهی از منکر (دادسرای انقلاب اسلامی مبارزه با مواد مخدر، ناشر: سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، سال ۱۳۶۹، چاپخانه علامه طباطبایی) ص ۲۳۳.
[۹] . انعام: ۱۰۸.
[۱۰] . پژوهشی در امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن و روایات (مؤلف محمد اسحاق مسعودی، ناشر: سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، سال ۱۳۷۴) ص ۳۹۲.
[۱۱] . ده گفتار، ص ۸۸.
[۱۲] . وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۴۳۰. ابواب امر و نهی، باب ۱۴، ح ۹ (ناشرد دار احیاء التراث العربی، بیروت).
[۱۳] . شیوه های صحیح امر به معروف و نهی از منکر (دادسرای انقلاب اسلامی مبارزه با مواد مخدر و منکرات، ناشر: سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، سال ۱۳۶۹) ص ۲۵۳.
