چه نقدهای کلی بر فرقه اهل حق وارد است؟

پاسخ:
حضرت علی _ علیه السّلام _ می?فرماید: یهلک فی اثنان: محبّ غال و مبغض قال:[۱] و ما با مطالعه تاریخ این سخن امیرالمؤمنین _ علیه السّلام _ را به عینه می?بینیم که گذشته از دشمنان آن حضرت عده?ای نیز بر اثر افراط و غلو در مورد حضرت علی _ علیه السّلام _ به بیراهه کشیده شده و از نیل به هدایت بازمانده?اند این افراد که در اصطلاح علمای ملل و نحل به غالیان معروف هستند فرقه?های متعددی را تشکیل می?دهند که معروفترین و نامی?ترین این فرقه?ها، فرقه اهل حق می?باشد. اهل حق به معنی لفظ نام گروهی است که به ایشان با نوعی تسامح، علی اللهی نیز می?گویند اینان حضرت علی _ علیه السّلام _ را تجلی خداوند می?دانند[۲] و در مورد تجلی خداوند و حلول عقایدی دارند که در کتابهای مفصل بدان اشاره شده است با این همه آنان علی اللهی واقعی نیستند بلکه عقایدشان آمیخته?ای از اعتقادات مانوی و ادیان کهن ایمانی و مذهب اسماعیلی و تناسخ هندی و دیگر ادیان سری است.[۳]
بنابر ادعای بزرگان اهل حق، اساس مذهب اهل حق کوشش برای وصول به حق و خداوند می?باشد و در این راه باید نخست مرحله شریعت یعنی انجام آداب و مراسم ظاهری دین و مرحله طریقت یعنی رسوم عرفانی و مرحله معرفت یعنی شناخت خداوند و مرحله حقیقت یعنی وصول به خداوند را بپیمایند.[۴]
اختلاف موجود بین اهل حق?ها زیادتر از آن است که بتوان از یک گروه واحد اهل حق سخن گفت برخی از محققان با توجه به اسناد و مدارک منتشره اهل حق?های امروزی را به سه گروه تقسیم کرده?اند:
۱. گروه شیطان پرستان… اینان شیطان را تقدیس می?کنند و خوک را مقدس می?شمارند و از گوشت آن می?خورند و با طهارت مخالفند.
۲. گروه علی اللهی که شامل تعداد بسیاری از طائفه?های اهل حق می?شود اینان تصور می?کنند که حضرت علی _ علیه السّلام _ جسماً و ذاتاً خداست. دین خود را جدا از اسلام می?دانند واجبات شرعی را قبول ندارند.
۳. گروه اهل حق?های به ظاهر مسلمان که خود را شیعه امامی می?دانند.[۵]
با همه این گروه?بندی?ها همه اهل حق در پنج مورد با هم اشتراک دارند که عبارت است از:
۱. سرسپردن. ۲. داشتن پیر و دلیل. ۳. نیاز دادن به جای نماز. ۴. روزه سه روزه گرفتن. ۵. شارب داشتن.[۶]
با توجه به اختلافات درون گروهی اهل حق و نکات اشتراک آنها در این مقال سعی خواهد شد که ضمن طرح انتقادهای کلی این فرقه در دو بخش اعتقادی و عملی تنها به موارد مشترک بین همه گروه?ها اشاره شود.
الف) انتقادهای اعتقادی
مذهب اهل حق را باید التقاطی از عقاید گوناگون مذاهب مختلف دانست که از هر مذهبی و هر فرقه?ای نکته?ای و مطلبی را اخذ کرده و با آمیختن همه آنها مذهب جدیدی را به وجود آورده است اما متأسفانه در این جذب و گزینش همیشه بدترین و سخیف?ترین مطالب را اخذ کرده است که به عنوان نمونه به چند مورد اشاره می?شود.
۱. انحراف از توحید
اهل حق در مورد خداوند دچار تشبیه و تجسیم و… می?شوند و عقاید سخیف و بی?ارزش در این مورد دارند آنان می?گویند. خدا قبل از آفرینش درون درّی بوده و آن درّ در قعر دریا قرار داشت.[۷] و فرشتگان نیز از خداوند صادر شده?اند. نخستین ایشان از زیر بغل خداوندگار پیدا شد، دومین آنها از دهان او، سومین آنها از نفسش چهارمین از عروقش، پنجمین از نورش…[۸] و…
سخیف بودن این سخنان بقدری واضح است که ذکر آنها در کتاب و مقاله دور از نزاکت علمی است با این همه همین قدر باید گفته شود که طبق آموزه?های اسلامی خداوند منزه از جسم، مکان، زمان و… بوده و خالق همه ممکنات است و حضرت علی _ علیه السّلام _ در وصف خداوند می?فرماید: برتر و بالاتر است از گفتار کسانی که او را بر مخلوقاتش تشبیه می?کنند یا راه انکارش را می?پویند.[۹] و در خطبه?ای دیگر می?فرماید: «… تغییر و گوناگونی در او راه ندارد و گذشت زمان هیچ گونه تبدیل و دگرگونی برای او به وجود نیاورد. آمد و شد شب?ها و روزها او را کهنه نسازد و روشنایی و تاریکی تغییرش ندهد او به اجزاء و جوارح و اعضا و به عوارض و ابعاض به هیچ کدام توصیف نگردد. حد و نهایتی برای او نیست و انقطاع و انتهایی ندارد.»[۱۰]
۲. انکار معاد و اعتقاد به تناسخ
اهل حق معاد مورد نظر دین اسلام را قبول ندارد و تناسخ مأخوذ از ادیان هندی را جایگزین آن قرار داده است و معتقدند «روح هر کسی هزاربار با بدن?های مختلف متولد می?شود؛ گاه به صورت انسان و گاه به صورت حیوان، زمانی به شکل پرنده و زمانی دیگر به شکل درنده و خزنده.[۱۱] و انسان باید هزار مرتبه متولد شود و هر مرتبه در قالبی زندگی کند تا در هزار و یکمین مرحله بهشتی یا جهنمی شود.[۱۲] و نام این نقل و انتقال را به جای تناسخ، تکامل می?نهند.
گذشته از ایرادهای عقلی و منطقی که در کتابهای کلامی و فلسفی به آنها اشاره شده سؤال این است که این نقل و انتقال?ها چرا صورت می?گیرد و چرا در همان دفعه اول روح به جهنم یا بهشت نمی?رود و هزار بار باید عوض شود و اگر این مراحل برای تکامل لازم است پس در طول این هزار بار نقل و انتقال باید همه به تکامل برسند که در آن صورت همگی بهشتی خواهند بود و اگر به تکامل نرسند هزار بار نقل و انتقال بی?خود خواهد بود و در ضمن اولین مرحله این نقل و انتقال از چه زمانی آغاز می?شود اگر همه روح?ها یکجا خلق شده?اند پس بعد از خلقت آدم _ علیه السّلام _ عده?ای معطل مانده?اند تا جسم پیدا کنند و تا این زمان بسیاری از آن روح?ها هزار مرتبه نقل و انتقال یافته و به بهشت یا جهنم رفته?اند و برخی تازه می?خواهند این راه هزار مرحله?ای را آغاز کنند و تا این زمان که از خلقت حضرت آدم می?گذرد معطل بوده و معلوم نیست در جهنم بوده?اند یا بهشت.
در ضمن شما که معتقدید انسان?های خوب را از گل زرد و انسانهای بد را از گِل سیاه آفریده?اند و سرنوشت همه از اول تعیین شده این سیر تکامل چه فایده?ای دارد چون آفریده شده از گِل سیاه هرگز نخواهد توانست به تکامل برسد.
ب) انتقادهای عملی
با این که اهل حق خود را مسلمان و متدین به دین اسلام می?دانند اما نه تنها در اصول دین همانند سایر مسلمانان نیستند در فروع دین هم مانند سایر مسلمانان عمل نمی?کنند که به چند مورد از این موراد اشاره می?شود.
۱. ترک نماز و روزه
اهل حق، نماز و روزه بر شیوه اسلامی را کاملاً مردود می?دانند سلطان سهاک در مسائل عقیدتی اکیداً اعلام داشته که روزه سه روز و نیاز به جای نماز. اینها پولی را که به عنوان نیاز و سرانه دادن، می?دهند کافی از نماز می?دانند و می?گویند ما نیاز می?دهیم و آن نیاز غالباً یک گوسفند قربانی است که آن را رئیس دیگ جوش کند و به اهل حق بخوراند و می?گویند اگر نیاز نباشد نماز بی?سود است اگر نیازدهی پس نماز بیهوده است.[۱۳]
و بدین ترتیب با آیات قرآن که روزه را یک ماه[۱۴] و نماز را واجب می?داند مخالفت می?کنند و با این همه ادعای مسلمانی هم می?کنند.
۲. تغییر قبله
اهل حق کعبه را قبله نمی?دانند و «پی?دیور» که محلی در غرب شهرستان پاوه یعنی جایگاه سلطان سهاک را قبله خود می?پندارند. و مردگان را رو به این منطقه خاک می?کنند و قربانیها را هم رو به این منطقه قربانی می?کنند. و البته در مقام شعر نیز قلب را قبله هر شخصی معرفی می?کنند.
۳. منع از کوتاه کردن شارب (سبیل)
اهل حق شارب (سبیل) زدن را کاملاً ممنوع می?شمارند. و اهل حق واقعی را کسی می?دانند که شارب او دست نخورده باقی مانده باشد. از یکی از بزرگان آنها نقل شده است که صاحبکار فرمود: در دوره مرتضی علی (دوره?ای که خدا در جسد حضرت علی حلول کرده بود) قرار چنین بوده هر کسی که ما را خواست سبیل نگیرد، از نان و آب روزه نباشد، اهل حق قلیان نکشد آن وقت قرار چنین بود، چه بر طریقت چه بر حقیقت ما اقرار دادیم در پیش محمد مصطفی هر کسانی از این سه چیز بیرون باشد ما از او جدا باشیم نشانه یاری (احل حق بود) همین است.[۱۵]
در نهایت باید گفت مذهب اهل حق مجموعه?ای از افسانه?ها، خرافات و مطالب اخذ شده از ادیان هندی، ایرانی و… است که نه اصول مشخص و روشنی دارد و نه از فروع منسجمی برخوردار است نه می?توان آن را فرقه?ای از اسلام شمرد و نه می?توان آن را دین یا مذهب مستقلی به شمار آورد. جز آن که بگوییم اینان همان کسانی هستند که با افراط و غلوّ در مورد حضرت علی _ علیه السّلام _ خود را از خاندان وحی و امامت جدا کرده و به هلاکت افتاده?اند.
[۱] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۲۷۰.
[۲] . مردانی، محمد، سیری کوتاه در مرام اهل حق، ص ۳۹ و ۴۷ تا ۵۵ و انتشارات مؤسسه دفاع از حریم اسلام ۱۳۷۷ چاپ اول.
[۳] . مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، ص ۷۸، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵.
[۴] . همان، ص ۷۹.
[۵] . مقدمه داود الهامی بر کتاب سیری کوتاه در مرام اهل حق تألیف محمد مردانی، ص ۱۰ و ۱۱. انتشارات مؤسسه دفاع از حریم اسلام چاپ اول، ۱۳۷۱.
[۶] . سیری کوتاه در مرام اهل حق، ص ۵۶.
[۷] . مالامیری کجوری، احمد، اهل حق، ص ۱۹۲، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۳۷۶.
[۸] . فرهنگ فرق اسلامی، ص ۸۰.
[۹] . نهج?البلاغه، خطبه ۴۹.
[۱۰] . همان، خطبه ۱۸۶۰.
[۱۱] . اهل حق، ص ۱۵.
[۱۲] . سیری کوتاه در مرام اهل حق، ص ۶۴.
[۱۳] . ر. ک: سیری کوتاه در مرام اهل حق، ص ۳۸.
[۱۴] . سوره بقره،‌آیه ۱۸۱.
[۱۵] . اهل حق، ص ۱۲۷.