زن از دیدگاه امام علی (ع) ۱

از نظر تاریخ روشن است که زن قبل از اسلام در محرومیت فراوان بوده و از جایگاه مناسب اجتماعی برخوردار نبوده است; چرا که نگاه به زن نگاه ابزاری و کالائی بوده یعنی زن در ردیف یکی از کالاهایی بوده است که در اختیار مردان بوده، تا لذت بیشتری از زندگی ببرند.
اسلام با ندای آسمانی خود تحول بزرگی ایجاد نمود; اولا از نظر شخصیتی زن را برابر مرد قرار داد، ایمان و عقاید و افکار او را محترم شمرد.
ثانیا حقوق اجتماعی زیادی برای او قرار داد که قبل از اسلام وجود نداشت البته اگر هم در بعضی موارد بین او و مرد فرق گذاشته باز بجهت اقتضائات روحی و جسمی زن بوده است و لذا در سایه این تعلیمات زن در میان مسلمین موقعیت اجتماعی مناسبی پیدا کرد.
البته چه بسا در این مسئله مانند بسیاری ازمسایل اجتماعی دیگر دوری از تعلیمات وحی الهی موجب گرفتاری و انحراف و افراط و تفریط خواهد شد.حضرت علی علیه‏السلام با توجه به موقعیتی که زن قبل از اسلام داشته، و موقعیت مناسبی که بعد از اسلام پیدا کرده برای حفظ جامعه اسلامی از خطر انحراف در افراط و تفریط روزنه‏های ورود این خطرها را می‏بندد; لذا زن در نظر ایشان از یک جهت‏یکی از تلجلیات حضرت حق و نشان دهنده جمال زیبای خداوند است.آن حضرت می‏فرماید: «عقول النساء فی جمالهن و جمال الرجال فی عقولهن.» (۱)
عقل زنها در زیبایی آنان است و زیبایی مردان در عقل آنان است.
هر موجودی مظهر نامی از نامهای الهی است، زیرا خلقت که از اوصاف فعلی خداست نه از اوصاف ذاتی وی، عبارت است از تجلی خالق در چهره مخلوقهای گوناگون، چنانکه حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده است: «الحمدلله المتجلی لخلقه بخلقه‏» (۲)
عنوان تجلی از لطیف‏ترین تعبیرهای عرفانی است که قرآن و عترت از آن یاد کرده‏اند و سالکان دور اندیش و درون بین را به خود جذب نموده است، چون سالک محب بیش از باحث متفکر از نشانه مقصود آگاه بوده و از آن لذت می‏برد و هرگز به شنیدن بانگ جرس کاروان کوی حق بسنده نمی‏کند بلکه می‏کوشد تا از علم به عین آرد و از گوش به آغوش. (۳)احکام و اوصاف زن:
– احکام و اوصاف صنف زن از دو دیدگاه قابل مطالعه و بر دو قسم است:قسم اول:
راجع به اصل زن بودن اوست که هیچ گونه تفاوتی در طی قرون و اعصار به آنها رخ نمی‏دهد.
مانند لزوم حجاب و عفاف و صدها حکم عبادی و غیر عبادی، که مخصوص زن است و هرگز دگرگون نخواهد شد. و بین افراد زن هیچ فرقی در آن جهت مشترک زنان نیست.
قسم دوم:
ناظر به کیفیت تربیت و نحوه محیط پرورش آن است که اگر در پرتو تعلیم صحیح و تربیت وزین پرورش یابند و چون مردان بیاندیشند و چون رجال تعقل و تدبر داشته باشند تمایزی از این جهت‏با مردها ندارند و اگر گاهی تفاوت یافت‏شود، همانند تمایزی است که بین خود مردها مشهود است.
  مثلا اگر زنان مستعد به حوزه‏ها و دانشگاههای علمی راه یابند و همانند طلاب و دانشجویان مرد به فراگیری علوم و معارف الهی بپردازند و از لحاظ جهان بینی و انسان شناسی و دنیا شناسی و آخرت شناسی و سایر مسائل اسلامی، در دروس مشترک بین محصلین حوزه آگاهی کامل یابند و نحوه تعلیم و تبلیغ دینی آنان چون رجال مذهبی باشد، چه این که گروهی فعلا به برکت انقلاب اسلامی این چنین‏اند، آیا باز هم می‏توان گفت روایاتی که در نکوهش زنان آمده و احادیثی که در پرهیز از مشورت با آنها وارد شده و ادله‏ایکه در نارسایی عقول آنان رسیده اطلاق دارد و هیچ گونه انصافی نسبت‏به زنان دانشمند و محققان از این صنف ندارد و همچون قسم اول موضوع همه آن ادله ذات زن از حیث زن بودن است؟
مثلا گفته‏های حضرت علی علیه السلام در بیان وهن عقول زنان که فرمود:
«یا اشباه الرجال و لارجال، حلوم الاطفال و عقول ربات الحجال‏» (۴)
ای مرد گونه‏های نامرد، با آرزوهای کودکانه! و اندیشه زنان پرده نشین!
«ایاک و مشوره النساء فان رایهن الی افن و عزمهن الی وهن…» (۵)
بپرهیز از مشورت با زنان که رای آنان ناقص و تصمیم آنان سست است.
هیچ گونه انصرافی از زنان محقق و دانشمند ندارد؟ و آیا می‏توان گفت که عقل آنان هم در بخش عقل نظری، چون زنند و تنها به خاطر انوثت‏بدن آنها همتای عقل کودکان است.
و یا آن که این تعبیرها به لحاظ غلبه خارجی است که منشا آن، دور نگه داشتن این صنف گرانقدر از تعلیم و محروم نگه داشتن این گروه توانمند از تربیت صحیح است، که اگر شرایط درست‏برای فراگیری آنها در صحنه تعلیم و تربیت فراهم شود حتما غلبه بر عکس خواهد شد و یا لااقل غلبه‏ای در کار نیست تا منشا نکوهش گردد.
خلاصه آنکه وهن عزم چون مساله حجاب و عفاف از احکام قسم اول نخواهد بود هوشمندی و نبوغ برخی از زنان سابقه دیرین داشته و سبقت آنان در موعظت پذیری نسبت‏به مردها شواهد تاریخی دارد.
وقتی اسلام به عنوان دین جدید در جاهلیت دامنه دار حجاز جلوه کرد، تشخیص حقانیت آن از نظر عقل نظری محتاج به هوشمندی والا، و پذیرش آن از جهت عقل عملی نیازمند به عزمی فولادین بوده است تا هرگونه خطر را تحمل نماید.
لذا کسی که در آن شرایط پیش از دیگران مسلمان می‏شد از برجستگی خاص برخوردار بوده و همین سبقت از فضائل او به شمار می‏رفت.چون تنها سبقت زمانی یا مکانی نبوده است که معیار ارزش جوهری نباشد بلکه سبق رتبی و مکانتی بود که مدار ارج گوهر ذات خود.
چنانکه سبق اسلام حضرت علی علیه السلام از فضائل رسمی آن حضرت به شمار می‏رود.
از این رهگذر می‏توان به هوشمندی و نبوغ زنانی پی برد که قبل از همسران خود دین حنیف اسلام را پذیرفته و حقانیت آن را با استدلال تشخیص داده و در پرتو عزم استوار به آن ایمان آورده‏اند.
در حالی که مردان فراوانی نه تنها از پذیرش آن استنکاف داشته و در حقانیت آن تردید داشتند بلکه برای اطفاء نور آن سعی بلیغ می‏نمودند گرچه طرفی نمی‏بستند.
مالک بن انس (۱۷۹ – ۹۵ ه.ق) در «موطا» خود چنین نقل می‏کند که عده‏ای از زنان در حالی اسلام آورده بودند که شوهران آنها کافر بوده‏اند مانند دختر ولید بن مغیره که همسر صفوان بن امیه بود و قبل از شوهرش مسلمان شد و نیز ام حکیم دختر حارث بن هشام که شوهرش عکرمه بن ابی جهل بود، پیش از همسرش اسلام آورد. (۶)
حضرت علی علیه‏السلام در حدیث اربعمائه بعد از این که فرمود در مراسم تجهیز مرده‏ها گفتار خوب داشته باشید به سخنی از حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها استناد می‏فرماید:
«فان فاطمه بنت محمد صلی الله علیه و آله وسلم لما قبض ابوها ساعدتها جمیع بنات بنی هاشم فقالت: دعوا التعداد و علیکم بالدعاء» (۷)
یعنی حضرت زهرا(س) بعد از ارتحال رسول اکرم(ص) به زنان بنی هاشم که او را در ماتم یاری می‏کردند و زینتها را رها کرده و لباس سوگ دربر نموده و مرثیه می‏خواندند، فرمود: این حالت را رها کنید و بر شماست که دعا و نیایش نمایید.
هدف در نقل این حدیث آن است که حضرت علی علیه السلام معصوم بوده و تمام گفته‏های او حجت است ولی برای تثبیت مطلب به سخن معصوم دیگر تمسک می‏کند و آن، حضرت زهرا سلام الله علیها است و انسان معصوم تمام رفتار و گفتار و نوشتار و قیام و قعود او حجت‏خداست و از این جهت فرقی بین زن و مرد نیست و همانطوری که سنت امام معصوم علیهم السلام حجت است‏سنت‏حضرت زهرا سلام الله علیها نیز حجت‏شرعی و سند فقهی خواهد بود و اگر زن راه فراگیری علوم و معارف را پیش گیرد و زینت دنیا را رها کند و به زیور دنیا سرگرم شود همانند زنهایی از این گونه خواهد بود. و سر این تقسیم همانا غلبه خارجی است که در اثر نارسایی تعلیم و تربیت نظامهای غیر اسلامی به نسلهای دیگر منتقل شده است.از اینجا معلوم می‏شود وصف ذاتی ولایتغیر زن این نیست که سرگرم حلیه و زیور بوده و در احتجاجهای عقلی و مناظره‏های علمی و نیز مخاصمه‏های دفاعی غایب و محروم باشد. (۸)
بلکه این ویژگی‏ها بر اثر شرایط محیطی و تربیتی بوده که در طول قرون متمادی بر زنها حاکم بوده و این شرایط محیطی و تربیتی اگر اصلاح شوند و محیط مناسبی برای تربیت زنان بوجود آید زنان نیز همچون مردان می‏توانند به کمالات مادی و معنوی نائل آیند.
جایگاه زن حضرت امیرالمؤمنان علی علیه السلام می‏فرمایند:
«فان المراه ریحانه و لیست‏بقهرمانه‏» (۹)
«زن مانند گل لطیف و زیباست و مانند مردان جنگی سخت و خشن نیست‏»آفرینش از نظر قرآن کریم با جمال و زیبایی آمیخته است، هم جمال و زیبایی نفس و هم جمال و زیبایی نسبی خواه در قلمرو موجودهای مادی و خواه در منطقه موجودهای مجرد و معنوی.
استنباط جمال و زیبایی نفسی هر موجود در حد ذات خویش – خواه ماده و خواه مجرد – از انضمام دو آیه قرآن حاصل می‏شود.
اول: آیه «الله خالق کل شی‏ء» (۱۰) است که دلالت دارد هر چیزی غیر خدا، مخلوق ذات اقدس خداوند
است‏خواه مجرد باشد و خواه مادی، خواه از ذوات باشد خواه از اوصاف.
دوم: آیه «الذی احسن کل شی‏ء خلقه‏» (۱۱) است که دلالت دارد هر چیزی را که خداوند آفرید جمیل و زیبا خلق کرد و هیچگونه نقص و عیب نفسی در متن هستی یافت نمی‏شود، چه در نشئه ماده و چه در منطقه مجرد و نیز، هم در قلمرو ذوات اشیاء و هم در نشئه اوصاف آنها.
استظهار جمال و زیبایی نسبی برخی از موجودات نسبت‏به بعضی از موجودات دیگر نیز از بررسی چند مورد به دست می‏آید، یکی آیه: «انا جعلنا ما علی و الارض زینه لها» (۱۲)
یعنی ما آنچه را که روی زمین قرار دارد از مناظر طبیعی به عنوان زینت زمین قرار داده و کره ارض را بدان مزین نمودیم، و دیگری آیه، «انا زینا السماء الدنیا بزینه الکواکب‏» (۱۳)یعنی ما فضای بالا را با ستاره‏های روشن زینت دادیم.
از این آیات زینت و جمال نسبی موجودات مادی نسبت‏به یکدیگر معلوم می‏شود. (۱۴) و زن مظهر جمال خداست.
او موجودی لطیف و زیباست که می‏تواند همچون مردان به تمام کمالات و مقامات معنوی نائل آید و این بدان معنا نیست که همچون مردان به میدان جنگ و کارزار رود بلکه خداوند زن و مرد را مکمل و کامل کننده یکدیگر آفریده است.زن ریحان و گل است و شما مردها معطر باشید و این قدر با بوهای متعفن، شامه‏تان را بد عادت نکنید.
زنها به عطر ریحان معطرند و به شما عاطفه می‏دهند.
لذا در جنگهای اسلامی، خشونتی که در جنگهای غیر اسلامی هست، وجود ندارد و آن درنده خویی که دیگران دارند در میان مسلمین مشاهده نمی‏شود با این که مسلمین، زنها را به حجاب دعوت می‏کنند، اما از عاطفه زن به عنوان یک محور تربیتی استفاده می‏کنند.
اسلام زن را در سایه حجاب و سایر فضایل به صحنه می‏آورد تا معلم عاطفه، رقت، درمان، لطف، صفا، وفا و مانند آن شود و دنیای کنونی، حجاب را از زن گرفته تا زن به عنوان لعبه به بازار بیاید و غریزه را تامین کند.
زن وقتی با سرمایه غریزه به جامعه آمد دیگر معلم عاطفه نیست، فرمان شهوت می‏دهد نه دستور گذشت، و شهوت جز کوری و کری چیزی به همراه ندارد، لذا اسلام اصرار دارد که زن در جامعه بیاید ولی با حجاب بیاید، یعنی بیاید که درس عفت و عاطفه بدهد نه این که درس شهوت و غریزه بیاموزد.
شبهه نقصان ایمان یکی از شبهاتی که پیرامون موضوع زن همواره مطرح می‏شود، مضمون روایتی در نهج البلاغه است که در آن از زنها به بدی یاد کرده و فرموده است:«معاشر الناس، ان النساء نواقص الایمان، نواقص الحظوظ، نواقص العقول، فاما نقصان ایمانهن، فقعودهن عن الصلاه و الصیام فی ایام حیضهن، و اما نقصان عقولهن فشهاده امراتین کشهاده الرجل الواحد، و اما نقصان حظوظهن فهو اریثهن علی الانصاف من مواریث الرجال.»(۱۵)
حضرت علی علیه السلام پس از پایان نبرد جمل، در نکوهش زنان می‏فرماید:
«مردم! ایمان زنان ناتمام است، بهره آنان ناتمام، خرد ایشان ناتمام، نشانه ناتمامی ایمان، معذور بود نشان از نماز و روزه است‏به هنگام عادتشان، و نقصان بهره ایشان، نصف بودن سهم آنان از میراث است نسبت‏به سهم مردان، و نشانه ناتمامی خرد آنان این بود که گواهی دو زن چون گواهی یک مرد به حساب رود.
پس از زنان بد بپرهیزید و خود را از نیکانشان واپایید، و تا در کار زشت طمع نکنند، در کار نیک از آنان اطاعت ننمایید» (۱۶)
زن، ایمانش ناقص است، زیرا در ایام عادت از نماز و روزه محروم است، عقلش کم است، زیرا شهادت دو زن معادل یک مرد است، و حظ مالی او نیز نصف سهمیه مرد است.
مشابه این مضمون از رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز رسیده است. (۱۷)
برای پاسخ به این شبهه لازم است مقدمه‏ای در مورد زمینه ستایش‏ها و نکوهش‏هایی که در بعضی از آیات و روایات آمده است ذکر شود.