تعزیه و شبیه خوانى

تعزیه
تعزیه و تعزیت،هم به معناى تسلیت گفتن به یک داغدار از مصیبت است،هم به‏معناى اجراى نوعى نمایش مذهبى به یاد حادثه عاشورا که‏«شبیه‏خوانى‏»هم گفته‏مى‏شود.اما توضیح هر یک: تسلیت‏ گویى
اصل تسلیت‏گویى به خاطر مصیبتى که بر کسى وارد شده،در اسلام مستحب است.
رسول خدا«ص‏»فرمود:«من عزى مصابا فله مثل اجره‏» (۱) هر کس مصیبت دیده‏اى راتسلیت گوید،پاداشى همانند او دارد.و نیز طبق حدیثى از امام صادق‏«ع‏»،خداوند به‏حضرت فاطمه‏«ع‏»در سوگ شهادت حسین‏«ع‏»تعزیت گفت. (۲) از مستحبات روز عاشورااست که افراد وقتى به هم مى‏رسند،نسبت‏به این مصیبت‏بزرگ به یکدیگر تعزیت وتسلیت گویند.این نشانه داغدارى در این فاجعه عظیم و همبستگى با جبهه شهداى‏کربلاست.عبارتى که مستحب است در این تسلیت‏گویى گفته شود چنین است:«اعظم‏الله اجورنا بمصابنا بالحسین علیه السلام و جعلنا و ایاکم من الطالبین بثاره مع ولیه الامام‏المهدى من آل محمد علیهم السلام‏». (۳) در این متن تعزیت،ضمن داغدارى در سوگ‏سید الشهداء،مساله خونخواهى آن امام شهید در رکاب حضرت مهدى‏«ع‏»از خداوندخواسته شده است.
سنت تسلیت‏گویى در میان شیعه،نسبت‏به مناسبتهاى دیگرى که وفات معصومین‏«ع‏»
پیش مى‏آید رایج است و هنگام دیدار،جمله‏«اعظم الله اجورکم‏»را مى‏گویند.
شبیه‏خوانى تعزیه‏خوانى و شبیه‏خوانى،نمایشى است که در یک محوطه،با حضور مردم توسطچند نفر انجام مى‏گیرد که در نقش قهرمانان کربلا و با لباسهاى مخصوص و ابزار جنگى وهمراه با دهل و شیپور،نیزه،شمشیر،سپر،سنج،کرنا،سرنا، خنجر،زره،مشک آب واسب،ایفاى نقش مى‏کنند.صحنه و نمایش،بر مبناى حوادث کربلا و مقتلها تنظیم‏مى‏شود. (۴) تعزیه، اگر بصورت صحیح و با حفظ موازین و شئون معصومین انجام شود،تاثیر مهم مى‏گذارد و وسیله انتقال فرهنگ شهادت به نسلهاى آینده است.
«در فرهنگ شیعه،به معناى نوحه بر امامان شهید،نزدیک قبورشان یا در خانه‏سوگواران است که براى امام حسین‏«ع‏»نوحه مى‏خوانند.در فرهنگ مردم،نمونه‏هایى ازتابوتهاى سمبلیک براى کشته‏هاى کربلاست.در شهرهاى مختلف شیعه‏نشین،روزعاشورا مراسم خاصى بر پا مى‏کنند و هودجها و اسبهایى را راه مى‏اندازند.برپایى اینگونه‏مراسم که در اماکن عمومى و مساجد و…به صورت تحریک‏کننده حزن مردم است،«تعزیه‏»نام دارد و با لباسها و…برخى حوادث کربلا را به صورت نمایش ارائه مى‏کنند.دراین مراسم،روضه‏خوانى و نوحه‏خوانى هم انجام مى‏گیرد و کودکانى هم بعنوان‏«پیشخوان‏»برنامه اجرا مى‏کنند و متنهاى اجرایى اغلب به صورت شعر است.
شکل تکامل‏یافته تعزیه،جدید است.» (۵) در باره این نمایش مذهبى نوشته‏اند:«شبیه‏خوانى یا به اصطلاح عامه‏«تعزیه‏خوانى‏»،عبارت از مجسم کردن و نمایش دادن شهادت جانسوز حضرت حسین‏«ع‏»سید الشهدا ویاران آن بزرگوار یا یکى از حوادث مربوط به واقعه کربلا بود… شبیه‏خوانى ناطق،ظاهرادر دوره ناصر الدین شاه در ایران معمول شد،یا اگر قبلا چیز از آن قبیل بود،در دوره‏سلطنت ناصر الدین شاه رونقى بسزا یافت و شبیه‏خوانهاى زبردستى پیدا شدند.ظاهر آن‏که مشاهدات شاه در سفرهاى خود از تآترهاى اروپا در پیشرفت کار تعزیه و شبیه‏خوانى‏بى‏تاثیر نبوده است‏». (۶)
«شبیه‏خوانى و تعزیه‏خوانى‏»سنت هنرى و نمایشى اهل تشیع است‏که سیماى وجیه و معصوم قدیسین را از روزگار کهن تا به امروز در برابر دیدگان اهل معنى‏عیان داشته است.» (۷) در باره کیفیت اجراى آن و سنتها و آداب مربوط به تعزیه،تحقیقات ارزشمندى انجام‏گرفته و آثارى تالیف شده است.در یکى از منابع آمده است:«تعزیه به احتمال قوى‏بصورت هیئت فعلى خویش در پایان عصر صفوى پدید آمد و از همه سنتهاى کهن نقالى‏و روضه‏خوانى و فضائل و مناقب‏خوانى و موسیقى مدد گرفت و تشکیلاتى محکم براى‏خود ترتیب داد و کارگردانان ورزیده اداره آن را در دست گرفتند…تعداد تعزیه‏هاى اصلى‏که کمى از صد مى‏گذرد،کیفیت تعزیه‏نامه‏ها که غالبا منظوم و در هر حال آهنگین یعنى‏مرکب از بحر طویل و شعر است،دستگاههایى که هر یک از خوانندگان باید شعر خود رادر آن بخوانند،آهنگ مخالف‏خوانان که داراى هیمنه و شکوه حماسى است…» (۸)
به‏اقتضاى نقشى که افراد مختلف در اجراى تعزیه و شبیه‏خوانى داشتند و حال و هواى‏شعرها و نحوه خواندن،اصطلاحات خاصى هم رایج‏بود،مثل:رجزخوانى،شبیه‏خوانى،نوحه‏خوانى،بحر طویل‏خوانى،مقتل‏خوانى،شهادت‏خوانى،هجران‏خوانى(از زبان‏اسرا)،اشقیاخوانى و شمرخوانى(از زبان سران سپاه عمر سعد).آنچه نقل شد،گوشه‏اى‏از کیفیت اجراى آن را نشان مى‏دهد.به نقل دیگرى توجه کنید:«شبیه‏خوانى و تعزیه درعصر صفویه هنوز در ایران مرسوم نشده بود…برپایى نمایش مذهبى یا تعزیه ظاهرا اززمان پادشاهى کریم‏خان زند در ایران معمول شده است…این نوع عزادارى که بیشترجنبه عامیانه داشته و رواج آن در شهرهاى کوچک و قراء و قصبات ایران بیشتر ازشهرهاى بزرگ بوده است…صورت ساده آن(شبیه‏سازى)که عنوانى نداشته در عهدصفویه معمول بوده و بعد از سلسله صفویه بصورت نمایش مذهبى روى صحنه آمده‏است…از خصوصیات تعزیه این بود که هر یک نقش خود را با خواندن اشعار مذهبى دریکى از دستگاهها و آوازها… اجرا مى‏کردند و…مخالفین در جواب و سؤال با موافقین نیزرعایت‏بحر و قافیه را در اشعار مى‏کردند.همچنین شمایل آنها با اصل نیز تناسب داشت.
مثلا شبیه على اکبر،جوان هیجده یا نوزده و بیست‏ساله،خوش قیافه و نیکو اندام و…» (۹) مساله شبیه‏خوانى از دیدگاه فقهى و اعتقادى نیز مورد بحث و بررسى عالمان شیعه‏قرار گرفته است.برخى آن را تحریم و بعضى تجویز کرده‏اند. (۱۰) تاثیرگذارى عاطفى و نیزروحیه ضد ظلم که در پى دیدن نمایشهاى تعزیه در افراد ایجاد مى‏شود،از نقاط قوت ومثبت این نمایش مذهبى است.به همین جهت در ایران پس از انقلاب اسلامى،رواج وتوسعه بیشترى یافته و همراه این توسعه، تحولاتى هم در سبک اجرا،هم در محتواى‏اشعار و جهتگیرى سیاسى اجتماعى پدید آمده است.
در واقع،انقلاب اسلامى به تعزیه‏روح جدیدى بخشید و این هنر جان گرفت.صاحب‏نظران این فن،خود به تاثیر آن درروحیه سربازان و افسران در طول سالهاى دفاع مقدس اعتراف کرده‏اند. (۱۱) اجراى تعزیه مخصوص ایران نیست،در کشورهاى اسلامى و شیعى دیگرى نیز این‏سنت مورد توجه است و با سبکهاى گوناگون و اعتقادات و مراسم مختلف و ابزار وادوات دیگرى اجرا مى‏شود،از جمله در هند و پاکستان،که رواج بیشترى دارد. (۱۲)
پى‏نوشتها
۱-سفینه البحار،ج ۲،ص ۱۸۸.در این زمینه ر.ک:«باب التعزیه و المآتم‏»در بحار الانوار،ج ۷۹،ص ۷۱ تا ۱۱۳.
۲-همان.
۳-مفاتیح الجنان،اعمال روز عاشورا.
۴-در باره تاریخچه آن در کشورمان ایران ر.ک:«تعزیه،هنر بومى پیشرو ایران‏»گردآورنده:پنز چلکووسکى.ترجمه: داود حاتمى.نیز«دایره المعارف تشیع‏»،ج ۴.
۵-دائره المعارف الاسلامیه،ج ۵،ص ۳۱۳(با تلخیص).
۶-از صبا تا نیما،یحیى آرین‏پور،ج ۱،ص ۳۲۲.
۷-درآمدى بر نمایش و نیایش در ایران،جابر عناصرى،ص ۸۶.
۸-فصلنامه هنر،شماره ۲،ص ۱۶۲،مقاله‏«پژوهشى در تعزیه و تعزیه‏خوانى‏».
۹-موسیقى مذهبى ایران،ص ۳۳ تا ۳۵(تلخیص شده)نیز ر.ک:فصلنامه هنر،شماره ۲(زمستان ۶۱)ص ۱۵۶ مقاله‏«پژوهشى در تعزیه و تعزیه‏خوانى‏».
۱۰-از جمله در باره نظریه علما در باره جواز تعزیه و شبیه‏خوانى و سینه‏زنى و دسته راه انداختن…ر.ک:«فصلنامه هنر» شماره ۴(پائیز ۱۳۶۲)مقاله‏«فتاواى علماى سلف در باره عزادارى و شبیه‏خوانى‏»ص ۲۹۰.همچنین کتاب‏«اسرارالشهاده‏»فاضل دربندى،بحث مبسوطى در این باره‏ها دارد،ص ۶۱ تا ۶۶.
۱۱-از جمله ر.ک:«کیهان فرهنگى‏»،مهر ۶۳،ص ۲۷،مقاله‏«نشستى در ارزیابى تعزیه‏».
۱۲-همان،ص ۳۱.
فرهنگ عاشورا صفحه ۱۱۴ جواد محدثى