در دین اسلام همان گونه که کسب درآمد از هر راهی مجاز نیست، خرج کردن مال نیز در هر راهی درست نیست. یکی از نیکو ترین راه های مورد تأیید اسلام برای صرف مال، صدقه دادن آن در راه خداست. صدقه چیزی است که انسان آن را به قصد قربت (نزدیک شدن به خداوند) از مالش خارج می کند، مثل زکات؛ ولی واژه صدقه را برای صدقه ی مستحب و زکات را برای صدقه ی واجب به کار می برند. دادن مال در راه خدا را (تصدّق) و مال داده شده را (صدقه) می نامند.
در سوره توبه آیه ۱۰۴ آمده است، خداوند خود، صدقات را می گیرد: أَلَمْ یعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ یقْبَلُ التَّوْبَهَ عَنْ عِبَادِهِ وَیأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّ‌حِیمُ
(ترجمه: آیا ندانسته اند که تنها خداست که از بندگانش توبه را می پذیرد و صدقات را می گیرد و خداست که خود توبه پذیر مهربان است.)
در تفسیر نمونه ذیل این آیه آمده است: این تعبیر، عظمت و شکوه این حکم اسلامی را مجسم می سازد و علاوه بر تشویق همه مسلمانان به این فریضه الهی، هشدار می دهد در پرداخت زکات و صدقات، نهایت ادب و احترام را به خرج دهند؛ چرا که گیرنده خداست. همچنین در روایتی از امام سجاد (ع) آمده است: إنَّ الصَّدَقَه لاتَقَع فی یدِ العَبدِ حتّی تَقَعُ فی یدِ الرَّب
(ترجمه: صدقه در دست بنده قرار نمی گیرد مگر این که قبلا در دست خدا قرار گیرد.)
اقسام صدقه
صدقات به دو دسته تقسیم می شوند:
واجب:
در این نوع از صدقه، شخص باید بخشی از اموال شخصی خودش را با شرایطی خاص به افراد مخصوصی بدهد. صدقه واجب مثل زکات، خمس و فطریه.
مستحب:
این نوع صدقه اندازه خاصی ندارد و انسان می تواند هر مقدار از مالش را که بخواهد در راه خدا به فقرا و نیازمندان ببخشد.
ویژگی ها و شرایط صدقه دادن
آن‌گونه که از سخنان معصومان (ع) و آیات قرآن کریم استفاده می شود صدقه دارای شرایطی است از جمله:
- قبل از هر چیز، صدقه باید از اموال حلال و خوب و سالم باشد.
- بهتر است که صدقه و انفاق مخفی باشد.
- صدقه و انفاق همراه با آزار و منت نباشد.
- انفاق و صدقه باید توأم با اخلاص و خلوص نیت باشد.
- انفاق و صدقه از اموالی باشد که آنها را دوست داریم و مورد علاقه ماست.
- انفاق کننده هرگز خود را مالک حقیقی تصور نکرده، بلکه خود را واسطه بین خدا و خلق بداند.
مصارف صدقه
خداوند در آیات قرآن مصارف صدقه را هشت مورد بیان می کند:
- فقرا
- مساکین
- عاملان و جمع‌کنندگان زکات: در حقیقت آنچه به آنان داده می شود، به منزله مزد و اجرتشان است.
- مُؤلِفَه قلوبُهُم: یعنی کسانی که انگیزه ی نیرومندی برای کمک به اسلام ندارند و با تشویق مالی می توان محبتشان را جلب کرد.
- آزاد ساختن بردگان
- ادای دِین بدهکاران: منظور کسانی است که بدون جُرم و تقصیر زیر بار بدهکاری مانده و از ادای آن عاجز شده اند.
- مصرف در راه خدا: منظور از آن، تمام راه هایی است که بر گسترش و تقویت آیین الهی منتهی شود.
- کمک به واماندگان در راه (وَ ابنِ سبیل): یعنی مسافرانی که در راه مانده و زاد و توشه کافی برای رسیدن به مقصد ندارند.
کیفیت صدقه دادن
دو روش ناپسند از نگاه قرآن:خداوند دو روش در صدقه دادن را نهی کرده است و پرداخت صدقه از این دو روش را باطل می داند:
-
- صدقه برای ریا و خودنمایی باشد. در چنین موردی صدقه از همان ابتدا باطل می‌شود.
- صدقه‌ای که بعداً با منت و اذیت، ثواب و ارزشش از بین می رود.
باطل بودن این دو قسم صدقه از این رو است که برای رضای خدا انجام نشده یا اگر هم برای رضای خدا بوده، شخص نتوانسته نیت خود را خالص نگه دارد و با منت و اذیت آن را باطل کرده است.
- دو روش نیکو از نگاه قرآن: خداوند در قرآن دو قسم صدقه دادن را مطرح کرده و هر دو را ستوده است:
- صدقه پنهان: انسان را از ریا دور می سازد و آبروی فقیر محفوظ می ماند و فقیر احساس ذلت و خفت نمی کند. از آنجا که بنای دین بر اخلاص است، هر آنچه عمل خالص تر باشد، فضیلت بیشتری دارد و به همین جهت خدای سبحان صدقه مخفی را بر صدقه علنی ترجیح داده و می فرماید: (اگر مخفیانه صدقه دهید برایتان بهتر است.)
- صدقه آشکار: که تشویق و دعوت عملی مردم به کار نیک و مایه دلگرمی فقرا و مساکین است؛ چرا که می بینند در جامعه کسانی هستند که به حال آنان ترحم می‌کنند؛ همچنین این کار باعث می شود روحیه یاس و نا امیدی از فقرا برود.
