هر مکتبی که برای اداره اجتماعات بشری دارای قانون و برنامه باشد به‌ناچار برای رسیدن به اهداف ترسیم شده خود، احتیاج به مقداری درآمد مالی دارد تا هزینه‌های خود را از این راه تأمین نماید. مکتب فراگیر و گسترده اسلام که تمام جوانب حیات بشری را مورد توجه قرار داده است، نیز، برای تأمین مالی پاره‌ای اهداف، درآمدهایی را به صور گوناگون منظور نموده است. بنابراین اسلام برای پیشبرد اهداف خود، خمس و زکات را به عنوان مالیات‌های مستقل یا ثابت منظور کرده است.
راه‌های تشویق و ترغیب:
۱. بینش دهی به مردم:
با بررسی تاریخ موجودیت مذهب تشیّع در طول چهارده قرن گذشته، باور ما نسبت به حکمت و دوراندیشی تشریع خمس و زکات، بیشتر می‌شود. زیرا خمس و زکات نقش اساسی در ساختار موجودیت کیان دینی تشیّع ایفا نمودند، به‌گونه‌ای که به‌عنوان یک اصل ثابت درآمدند. حوزه‌های علمیه که همواره مشعل فروزان هدایت و سمبل استقلال و سنگر دفاع از ارزش‌های الهی بوده و هست، از راه نظام تأدیه حقوق شرعی پابرجا ماند. و آنان که در اعطای خمس کوتاهی می‌کنند باید بدانند که نه فقط گناهی در حق تأدیه حقوق خدا و حق سادات از خاندان رسول‌الله مرتکب شده‌اند، بلکه توهین و نادیده انگاشتن ارزش‌هایی که به آن اعتقاد دارند، میباشد. آنان دانسته یا ندانسته ـ در نابود کردن نشانه‌های دین و انتشار فساد در امت سهیم می‌شوند. [۱]
امروزه با تهاجم فرهنگی وقیحانه که هدف آن نابودی مظاهر دین و به فساد کشاندن ارزش‌های جامعه و دور کردن جوانان از آن میباشد، روبرو هستیم طوفان‌های شهوات، دین و فرزندان و تمامی ارزش‌های ما را نابود می‌کنند. بنابراین مردم باید در تأدیه حقوق خدا طبق اوامر پروردگار اهتمام ورزند تا بدین‌وسیله جلو طوفان‌های فساد گرفته شود. [۲]
۲. بیان عبادی بودن خمس و زکات:
یکی از ویژگی‌های زکات و خمس، عبادی بودن آن‌هاست. بنابراین، نیت و قصد قربت در آن شرط میباشد. یعنی مؤدّی باید هنگام پرداخت، نیت کند که این وظیفه را به خاطر خدا انجام دهد. در حقیقت، خمس و زکات از دو بخش مالی و عبادی تشکیل شده‌اند. و به طور کلی، یکی از ویژگی‌های نظام اقتصادی و بلکه نظام اجتماعی اسلام این است که تکالیف الهی، بستر حرکت انسان به سمت هدف خلقت‌اند. بنابراین، عبادی بودن خمس و زکات از ویژگی‌های مثبت این قانون الهی است. هر چه جامعه از اعتقادات قوی‌تر و سالم‌تری برخوردار باشد، زمینه فرهنگیِ پرداختِ وجوه شرعی در جامعه، بیشتر فراهم می‌شود که پیامدهایش در اجرا و نقش‌های یک مالیات مطلوب نمودار خواهد شد. [۳]
۳. بیان فلسفه تشریع وجوهات شرعی. [۴]
الف) تأمین اجتماعی:
مالیات ثابت (خمس و زکات) یکی از موجبات تأمین مالی درماندگان و کاهش تفاوت‌های درآمدی جامعه است. در روایتی از امام صادق نقل شده است که: «انّما وضعت الزکاه اختباراً لِلأغنیاء و معونهً للفقراء»[۵] زکات برای امتحان اغنیاء و کمک به فقراء وضع شده است.
ب) قرب به خداوند:
از جمله حکمت‌های تشریع این نوع مالیات‌ها، در هماهنگی با هدف نظام اقتصادی، این است که پرداخت‌کننده آن، ضمن کسب فضایل اخلاقی، به خداوند نزدیک می‌شود و چون از این جهت شباهت زیادی با نماز دارد، در اکثر آیاتی که نامی از زکات رفته، در کنار و قرین کلمه «صلاه» بوده است. تقرب به خدا، ارتباط تنگاتنگی با طهارتی دارد که نتیجه پرداخت زکات است. پرداخت زکات باعث می‌شود که دل‌بستگی انسان به مال کاهش یابد.
ج. مواسات میان مسلمین:
از اصول مهم و تعیین‌کننده در روابط اقتصادی، «مواسات» میباشد. بر طبق این اصل، مسلمانان به برادران دینی‌شان، در جنبه‌های گوناگون زندگی و به خصوص مسائل مادی یاری می‌رسانند.
د) برکت و رشد مال:
پرداختن مالیات اسلامی نه تنها موجب حفظ و نگهداری اموال می‌شود، بلکه وسیله‌ای برای رشد ثروت و فراوانی برکت نیز می‌گردد. چون صرف نظر از جنبه‌های معنوی، با این کار، ثروت در میان اقشار مختلف جامعه به جریان می‌افتد. سطح اشتغال و تحرک در بخش‌های تولیدی و توزیعی افزوده می‌شود. نسبت تولید به تقاضا و قدرت خرید بالا می‌رود و در نتیجه اقتصاد رشد و شکوفایی خویش را به دست خواهد آورد.
۴. بیان پیامدهای وجوهات شرعی:
الف) پیامدهای مثبت: [۶]
۱. برکت در مال و عمر: از جمله چیزهایی که خداوند در آن برکت فراوان قرار داده، زکات است. امیرالمؤمنین ـ علیه‌السلام ـ در حدیثی فرموده: «اگر می‌خواهی مالت زیاد شود، زکات بده، و اگر می‌خواهی تندرست و سلامت باشی صدقه زیاد بده.»[۷]
۲. زکات عامل پاکی فرد و اجتماع: [۸]
به طور کلی، وجوب احکام الهی و یا حرمت آن در اسلام یک فلسفه اساسی بیشتر ندارد، و آن «تهذیب نفس و خودسازی» انسان است که همه ابعاد و جهات زندگی فردی و اجتماعی آن‌ها را در برمی‌گیرد. از جمله آن احکام، فریضه زکات و عمل به آن برای خداست.
۳. زکات عامل بیمه شدن مال: [۹]
اسلام قاطعانه و با اطمینان خاطر، اعلان می‌دارد که یکی از عوامل مهم نابودی سرمایه، ندادن زکات است. امیرالمؤمنین علی ـ علیه‌السلام ـ در حدیثی فرموده است: «ما هلک مال فی بر و لابحر الا لمنع الزکاه منه، فحصنوا أموالکم بالزکاه و داوُوا مرضاکم بالصدقهِ و اسْتدْفَعُوا البلاءَ بالدعاء»[۱۰] «هیچ مالی در زمین و دریا نابود نمی‌شود، مگر به خاطر ندادن زکات. سپس به مخاطبین می‌فرماید: اموالتان را با زکات محافظت کنید. بیمارانتان را با صدقه درمان نمایید و موج‌های بلا را با دعا دفع کنید.»
ب) پیامدهای منفی ندادن زکات: [۱۱]
۱. اثر وضعی گناهِ عدم زکات:
زکات ندادن آثار شوم و نحسی دارد که اثر وضعی آن دامن همه را می‌گیرد و به اصطلاح دودش به چشم همه می‌رود. چنانکه در آیه شریفه قرآن می‌خوانیم: «وَ اتَّقُوا فِتْنَهً لا تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّهً»[۱۲] «از فتنه و گناهی بترسید که اثر آن تنها به ظالمان نمی‌رسد. (آثارش همه را فرامی‌گیرد)» نیامدن باران‌های نافع، کمبود ارزاق عمومی، تورّم و گرانی طاقت‌فرسا، و ده‌ها حوادث وحشتناکِ ناگهانی دیگر می‌تواند آثار نامبارکِ گناه ندادن زکات باشد که دامن‌گیر جامعه شده است.
۲. سرنوشت هولناک متخلفین از فرمان زکات:
آدمی هر قدر ثروت اندوزد، حرص و طمعش بیشتر می‌شود، پیوسته با خود در جنگ و ستیز است که چرا از فلانی عقب ماندم و کمتر دارم. در حالی که اگر یک لحظه فکر کند و به خود آید، باور می‌کند که سرانجام با ناکامی از دنیا می‌رود و عقوبتِ طغیان و آثار زیان‌بار بخل، برایش می‌ماند. روایات فراوانی در خصوص سرنوشت هولناک مانعین زکات وارده شده. از جمله پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ در حدیثی می‌فرمایند: «هیچ چیزی برای مالِک شتر و گاو و گوسفندی که به آن‌ها زکات تعلق گرفته باشد، و از پرداخت زکات خودداری کرده، نیست، مگر آنکه روز قیامت در بیابانی سوزان نگه داشته می‌شود، تمام حیوانات شاخ‌دار، او را شاخ می‌زنند و نیش‌داران نیش می‌زنند. و سُم داران او را پایمال می‌کنند تا خداوند متعال از حساب خلائق فارغ شود. [۱۳]
منابع برای مطالعه بیشتر:
۱. زکات و خمس در اسلام، سید محمدرضا مدرّسی، ناشر: مؤسسه در راه حق، چاپ اول، ۶۷.
۲. مقدمه‌ای بر نظام مالیاتی و بودجه در اسلام، نوشته: س، م، ر، مدرسی، ناشر: انتشارات هجرت، چاپ اول، ۱۳۶۳.
۳. مالیات در نظام اسلامی، سیدرضا تقوی دامغانی، انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۹.
۴. نظام مالی اسلام، احمد علی یوسفی و همکاران، ناشر: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر،چاپ اول، ۷۹.
علی ـ علیه‌السلام ـ:
انه قال: من کثر ماله و لم یعط حقه فإنما ماله حیات تنهشه یوم القیامه. [۱۴]
هر کس مالش زیاد شود و حق آن را ندهد، در قیامت مال او مارهایی می‌شود (که همواره) او رانیش می‌زنند».
پی‌نوشت:
[۱]. احکام خمس، حسن خاکرند، انتشارات محبان الحسین (ع)، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص ۱۹.
[۲]. همان.
[۳]. نگرش علمی به هزینه و درآمد دولت اسلامی، حسن آقا نظری، ناشر: پژوهشکده حوزه وانشگاه، چاپ اول، ۸۲، ص ۷۰.
[۴]. همان، ص ۸۰.
[۵]. بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۲۲۸.
[۶]. زکات برای همه، احمد محسنی گرگانی، انتشارات پیام مهدی (عج)، چاپ اول، ۷۷، ص ۲۲۸.
[۷]. بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۲۳.
[۸]. زکات برای همه، ص ۲۵۰.
[۹]. همان، ص ۲۶۲.
[۱۰]. بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۲۷.
[۱۱]. زکات برای همه، ص ۲۹۷.
[۱۲]. سوره انفال، آیه ۲۵.
[۱۳]. بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۸.
[۱۴] بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۲۹.
