قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم :
اقبال و ادبار قلوب
انّ لِلقُلوبِ اقبالاً وادباراً، فاذا أقبَلَت فتَنَفَّلوا، واذا أدبَرَت فعلَیکُم بالفَریضَهِ.(۱۳/۶۴۷۰؛ کافی: ۳/۴۵۴)
همانا دلها را روی آوردن و روی گرداندنی است. پس هرگاه روی آوردند مستحبّات به جا آورید و هرگاه روی گرداندند به گزاردن واجبات اکتفا کنید.
ارزش نیت و عمل
انَّ اللَّهَ تبارکَ وتعالیلا یَنظُرُ الی صُوَرِکُم ولا الی أموالِکُم ولکنْ یَنظُرُ الی قُلوبِکُم وأعمالِکُم.(۱۰/۴۹۸۰؛ امالی طوسی: ۵)
خداوند تبارک و تعالی، به چهره ها و دارایی های شما نمی نگرد، بلکه به دل ها و کرده های شما مینگرد.
گوش دل و راه باز شدن آن
لولا تَمَزُّعُ قلوبِکُم وتَزَیُّدُکُم فی الحَدیثِ لَسَمِعتُم ما أسمَعُ. (۱۰/۴۹۹۰؛ الترغیب والترهیب: ۳/۴۹۷)
اگر پراکندگی دلها و دروغگویی های شما نبود، بی گمان آنچه را من می شنوم شما نیز می شنیدید.
سیاه شدن دل با گناه
انَّ المؤمنَ اذا أذنَبَ کانَت نُکتَهٌ سَوداءُ فی قَلبِهِ، فان تابَ ونَزَعَ واستَغفَرَ صُقِلَ قَلبُهُ مِنهُ، وانِ ازدادَ زَادَت.(۱۰/۵۰۰۰؛ نورالثقلین: ۵/۵۳۲)
مؤمن هر گاه گناه کند، نقطه ای سیاه در دلش پدید آید. اگر توبه کرد و دست از گناه کشید و آمرزش خواست، دلش از آن لکه سیاه پاک شود، امّا اگر بر گناهش بیفزاید، آن نقطه زیاد شود.
زیاده گویی، سخت کننده دل
لا تُکثِرُوا الکلامَ بغَیرِ ذِکرِ اللَّهِ؛ فانَّ کَثرَهَ الکلامِ بغَیرِ ذِکرِ اللَّهِ قَسوَهُ القَلبِ، انّ أبعَدَ الناسِ مِن اللَّهِ القَلبُ القاسی.(۱۰/۵۰۰۴؛ امالی طوسی: ۳)
در غیر از یاد خدا، زیاده گویی نکنید؛ زیرا زیاده گویی در غیر یاد خدا، موجب سخت دلی می شود و دورترین مردم از خدا، سخت دل است.
عوامل قساوت قلب
ثلاثهٌ یُقسِینَ القَلبَ: استِماعُ اللَّهوِ، وطَلَبُ الصَّیدِ، واتیانُ بابِ السُّلطانِ. (۱۰/۵۰۰۴؛ الخصال: ۱۲۶)
سه چیز دل را سخت می کند: شنیدن لهو، شکار و آمد و شد به دربار سلطان.
میراندن قلب
أربَعٌ یُمِتنَ القلبَ: الذَّنبُ علَی الذَّنبِ، وکَثرَهُ مُناقَشَهِ النِّساءِ – یَعنی مُحادَثَتَهُنَّ – ومُماراهُ الأحمَقِ، تَقولُ ویَقولُ ولا یَرجِعُ الی خَیرٍ (أبَداً)، ومُجالَسَهُ المَوتی، فقیلَ لَهُ: یا رسولَ اللَّهِ، وما المَوتی؟ قالَ: کُلّ غَنِیٍّ مُترَفٍ. (۱۰/۵۰۰۸؛ الخصال: ۲۲۸)
چهار چیز دل را می میراند: گناه روی گناه، همسخن شدن زیاد با زنان، بگو مگو کردن با احمق: تو می گویی و او می گوید و هرگز به راه نمیآید و همنشینی با مردگان. عرض شد: ای رسول خدا، منظور از مردگان چیست ؟ فرمود: هر توانگر خوشگذران.
خنده زیاد، میراننده قلب
فی مَواعِظِهِ لأبی ذَرٍّ -: ایّاکَ وکَثرَهَ الضَّحِکِ؛ فانّهُ یُمِیتُ القَلبَ. (۱۰/۵۰۰۸؛ معانی الاخبار: ۳۳۵)
در اندرزهای خود به ابوذر فرمود: از خنده زیاد بپرهیز، که آن دل را می میراند.
زنده شدن دل
انَّ اللَّه عزّ و جل یقولُ: تَذاکُرُ العِلمِ بینَ عِبادی مِمّا تَحیا علیهِ القُلوبُ المَیِّتهُ اذا هُمُ انتَهَوا فیهِ الی أمری.(۱۰/۵۰۱۰؛ کافی: ۱/۴۱)
خداوند عزّ و جل می فرماید: گفتگوی علمی میان بندگان من از چیزهایی است که دلهای مرده با آن زنده می شود، به شرط آن که آنها در این گفتگو، به امر (اصول یا فروع دین) من برسند.
نرم شدن دل
لمّا شَکا الَیهِ رجُلٌ قَساوَهَ قَلبِهِ قال: اذا أرَدتَ أن یَلینَ قَلبُکَ فَأطعِمِ المِسکینَ وامسَحْ رَأسَ الیَتیمِ.(۱۰/۵۰۱۲؛ مشکاه الانوار: ۱۶۷)
خطاب به مردی که از سختدلی خود نزد آن حضرت شِکوه کرد فرمود: اگر میخواهی دلت نرم شود، مستمند را اطعام کن و بر سر یتیم دست نوازش بکش.
سفارش به رقت قلب
عَوِّدُوا قُلوبَکُمُ الرِّقَّهَ، وأکثِرُوا مِن التَّفَکُّرِ و البُکاءِ مِن خَشیَهِ اللَّهِ. (۱۰/۵۰۱۲؛ اعلام الدین: ۳۶۵)
دلهای خود را به رقّت عادت دهید و زیاد بیندیشید و از خوف خدا بسیار بگریید.
یاد مرگ، صیقل قلب
انّ هذهِ القُلوبَ تَصدَأُکما یَصدأُ الحَدیدُ اذا أصابَهُ الماءُ. قیلَ: وما جَلاؤها ؟ قالَ: کَثرَهُ ذِکرِ المَوتِ، وتِلاوَهِ القرآنِ.(۱۰/۵۰۱۲؛ کنزالعمال: ۴۲۱۳۰)
همچنان که آهن اگر آب به آن رسد زنگ میزند، این دلها نیز زنگار میبندد. عرض شد: صیقل دادن آنها به چیست ؟ فرمود: بسیار به یاد مرگ بودن و تلاوت قرآن.
صیقل دهندگان قلوب
جَلاءُ هذهِ القُلوبِ ذِکرُ اللَّهِ وتِلاوَهُ القرآنِ.(۱۰/۵۰۱۴؛ تنبیه الخواطر: ۲/۱۲۲)
صیقل دهنده این دلها، یاد خدا و تلاوت قرآن است.
