نگاهی به جایگاه مادر در اسلام

در درازای تاریخ بشر، نام مادر در میان نام‌های سایر موجودات یکی از واژه‌های مقدس بوده که عالی‌ترین مفاهیم انسانی را در خود جای داده است؛ عفت و پاک‌دامنی، محبت و مهرورزی، ایثار و فداکاری، شفقت و بردباری، صفایی و پاک‌دلی،‌ عطوفت و احساس و…
 از جمله آْن مفاهیم عالی و ارزنده انسانی مادرانند که در هریک حقایق فطری عظیمی نهفته است؛ حقایق ایمانی‌ای که از دریچه تقوی و خدا جویی می‌توان کُنه آن را درک کرد.
 از همین جاست که تعریف مادر در فرهنگ اسلامی نسبت به سایر فرهنگ‌ها در هر زمان و مکان،‌ متفاوت است.
 احساس مادری یکی از غرایز فطری‌ای است که در وجود هر انسان اعم از مسلمان و غیرمسلمان دیده می‌شود اما این احساس در قلب مادران غیر مؤمن به‌مقتضای نفسانی آن و در قلب مادران مؤمن به‌مقتضای ایمانی آن وجود دارد.
 رابطه ایمانی-انسانی ای که یک مادر و یک فرزند مؤمن را به هم پیوند می‌دهد، با رابطه یک مادر و یک فرزند غیر مؤمن اصلاً‌ قابل مقایسه نیست. به خاطری که در قلب مادران مؤمن دو احساس باهم یکجا می‌شود:‌احساس عاطفی و احساس ایمانی؛ زمانی که این دو احساس باهم یکجا می‌شود،‌ عواطف انسانی تحت تأثیر احساسات ایمانی قرار گرفته و طبیعت انسان را دگرگون می‌سازد.
 ویژگی آموزه‌های انسانی پیامبر بزرگوار اسلام (هزاران درود و سلام به روح مطهرش باد) که در برخی احادیث خود را “آموزگار” معرفی می‌کند، در همین نقطه است که نفس را با روح آشتی داده و میان غرایز این دو، رابطه‌ای را تأمین کرده و در روزگار خویش عملاً آن را در جامعه تطبیق نموده است.
در روزگار پیامبر مادرانی را درمی یابیم که احساس و عواطف آن‌ها کاملاً متفاوت از مادران امروزی است؛ به گونه مثال:‌”خنساء” مادری است که در جنگ قادسیه چهار فرزند جوانش را به استقامت و پایداری در مقابل دشمن تشویق و ترغیب می‌کند تا آنکه هر چهار فرزندش شهید می‌شوند. وقتی نعش‌های آنان را به نزد وی می‌آورند، برای آن‌ها فریادی برنمی​آرد و اشکی نمی‌ریزد، بلکه سپاس پروردگار را اداء‌ می‌کند به اینکه او را به قتل فرزندانش در راه خویش افتخار بخشیده است.
 صبر و شکیبایی خنساء در مقابل جسد چهار فرزند جوانش که با خاک و خون آلوده‌اند، به‌صراحت نشان می‌دهد که این احساس مادری، از نوع احساسی است که فقط از راه ایمان، حقیقت آن را می‌توان درک کرد.
 در اینجا پیوند مادری خنساء‌ به فرزندانش بخشی از پیوند ایمانی بزرگ وی با پروردگار و پیامبرش می‌باشد. رشته ایمانی‌ای که خنساء‌ را به پیامبر پیوند داده،‌ تمام روابط عاطفی دیگر را در قبال فرزندانش متحول ساخته است.
 از همین جاست که قرآن کریم در آیات متعدد، مسلمانان را به جایگاه بلند مادر متوجه ساخته و به شخصیت آن ارج می‌نهد؛‌ در آیه چهاردهم سوره لقمان می‌فرماید:‌”و فرمان دادیم انسان را (به نیکوکاری) در مقابل پدر و مادر؛‌ در شکم برداشته است او را مادر در حالی که سستی بالای سستی را احساس می‌کرده است”. همین مفهوم در آیه ۱۵ سوره احقاف با اندکی تفاوت تکرار می‌شود: “و امر کردیم آدمی را به نیکوکاری در قبال پدر و مادر، در شکم برداشته است او را مادر به‌دشواری و زاده است او را به‌دشواری، و (از) مدت بارداری (الی) جدایی از شیرخوارگی سی ماه است”. همان‌طور در آیه‌های ۲۳ و ۲۴ سوره “الأسری”می‌فرماید: “فیصله کرد پروردگار تو که عبادت مکنید مگر فقط او تعالی را و با پدر و مادر نیکو کاری کنید؛‌ اگر برسد به نزد تو یکی از آن‌ها یا هر دوی‌شان در کلان سالی (دریابی ایشان را در حالی که عمرشان به پختگی رسیده است)، پس مگو ایشان را “اف” (کلمه‌ای که سبب رنجش خاطر آن‌ها شود) و بانگ مزن بر ایشان و بگو با آن‌ها سخن نیکو، و پست کن با ایشان بازوی تواضع را از جهت مهربانی، و بگو: ای پروردگار من ببخشای بر آن‌ها چنانچه پرورش کردند مرا در خردسالی”.
 قرآن کریم در آیات فوق، احسان و نیکو کاری را در حق والدین فرض گردانیده و در رابطه به مادر به‌طور خاص تأکید نموده که نسبت به پدر مستحق احسان است.
 پروردگار به خاطری که پیوند انسانی را در محیط خانواده تحکیم بخشیده و آن را حفظ نموده باشد قانونی را وضع کرده تا از یک طرف نظام خانوادگی از هم نپاشد و از سوی دیگر والدین و فرزندان در تمام مراحل زندگی، خوش بخت بوده و به حقوق یکدیگر رسیدگی نمایند.
 قرآن کریم، از نخستین مرحله حیات در شکم مادر و بعد از آن در عهد کودکی تا نوجوانی سخن می‌گوید که هریک از پدر و مادر چگونه مشقت‌ها و مشکلات را به خاطر فرزند خویش متحمل می‌شوند؟ به‌خصوص مادر که در سه مرحله بارداری،‌ وضع حمل و شیر دادن طفل، دردها و رنج‌ها را به انواع گونه گون آن احساس می‌کند؛ دردهای عضلاتی هنگام بارداری، درد ولادت در وقت وضع حمل، بی‌خوابی و گرسنگی و پرهیز نمودن از غذاهایی که طبیعت هر انسان به آن تمایل دارد از جمله نقاط عمده‌ای‌اند که هر مادر به خاطر فرزندش آن را قبول کرده است؛ در پهلوی این همه مهر و محبت و احساسی که مادر در عهد کودکی نثار فرزند می‌کند و آن هم برخاسته از پیوند عاطفی و ایمانی‌ای است که عظمت آن را عقل نمی‌توان درک کرد، انسان را به عظمت حقوق پدر و مادر بالای فرزندشان متوجه می‌سازد.
 در رابطه به جایگاه مادر در آیین مقدس اسلامی، ابو داوود و ترمذی از طریق معاویه بن حیده‌ حدیثی را نقل کرده‌اند که می‌گوید:‌از پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم پرسیدم کدام یک از پدر و مادر بیشتر مستحق نیکی‌اند، فرمودند:‌(مادرت)؛ گفتم: بعد از وی؟ فرمودند: (مادرت)؛ گفتم:‌بعد از او؟ فرمودند:‌(مادرت)؛ گفتم:‌بعد از وی؟ فرمودند:‌(پس از آن پدرت؛ و بالترتیب سایر اقارب). همین حدیث را امام بخاری و امام مسلم از طریق ابوهریره روایت کرده‌اند.
 این حدیث در تفسیر آیات فوق از پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم نقل شده که حق مادر را بالای فرزند در مقایسه با حق پدر، سه برابر بیشتر نشان می‌دهد.
 در روایت دیگری که امام بخاری و ترمذی از عبدالله بن عمر آن را نقل کرده‌اند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم فرموده است: (رضای پروردگار در رضای والدین است و خشم پروردگار در خشم والدین).
حقوق و جایگاهی را که دین مقدس اسلام برای مادر قائل شده است اگر واقعاً مسلمانان به آن در عمل باور داشته باشند،‌ در جامعه اسلامی هرروز، روز مادر است.