آیا بودیسم به فرقه‌ها و مذاهب مختلف منشعب شده است؟

پاسخ:
بودا در منطقه «کاپیلاواستو» در جنوب «نپال» به سال ۵۶۰ یا ۵۶۳ قبل از میلاد متولد شد. نام قبیله و خاندان او «ساکیا» بود، لذا وی را به «سکیا نوسی» یعنی دانای قبیله «ساکیا» ملقّب کردند و چون بعداً به ارشاد و هدایت مردم جامعه خویش پرداخت، او را «بودا» یعنی نور و درخشان گفتند و تعالیم او تحت عنوان «بودیسم»،«بودائی» در میان جوامع بشری معروف گردیده.[۱]
این آئین بعدها چنان گسترش یافت که مناطق بسیاری از شرق آسیا را به تحت سیطره خود درآورد. در جهان بودائی سه شاخه اصلی و عمده وجود دارد که عبارتند از:
۱. شاخه «تراوادا» یا «عقیده و نظریه بزرگترها».
۲. «ماهایانا» یا «گردونه بزرگ»
۳. شاخه «لاما»
۱. شاخه «تراوادا» یا چرخ کوچک:
پیروان این شاخه بیشتر در کشورهای سریلانکا، برمه، کامبوج و تایلند حضور دارند. برخی معتقدند که مقام «تراوادا» از «ماهایانا» از لحاظ هدف و تعلیمات، پائین‌تر است و از همین جهت «تراوادا» را «هی‌نایانا» یعنی چرخ کوچک نام گذارده‌اند.[۲]
۲. شاخه «ماهایانا» یا چرخ بزرگ:
پیروان این مکتب در مناطق کره، ژاپن، چین می‌باشند، که این مکتب خود به دو مکتب فکری دیگر به نام مکتب «خلاء» و مکتب «آگاهی تنها»‌تقسیم می‌شود.
مکتب «خلاء» را افرادی به نام «نگارجونا» در قرن دوم میلادی بنا گذاشت و معتقد به نسبی بودن هستی و وجود بود و به عقیده او همه چیز در خلاء و تهی می‌باشد و مکتب «آگاهی تنها» واقعیت أشیای خارجی در جهان تجربه را انکار می‌کند و معتقد است که تنها از طریق آگاهی و هوشیاری است که «أشیا» واقعی هستند. بنابراین تنها «آگاهی» و یا «ذهن متعالی» است که واقعیت دارد.[۳] مکتب «ماهایانا» در کشورهای چین و ژاپن به فرقه‌های متعددی منشعب شد که برخی از آنها در هر دو کشور هم وجود داشتند. ما در اینجا به بعضی از آن فرق اشاره می‌کنیم:
مکتب‌های بودائی «ماهایانا» در چین:
الف) مکتب «تی ین ت آی» نامگذاری این مکتب از روی کوهی در ایالت چکیانگ چین و به معنی «تراس آسمان» می‌باشد و بنیانگذار این مکتب فردی به نام «چی ـ ای» (۵۹۷ ـ ۵۲۸) می‌باشد.[۴]
ب) «هوآ ـ ین» مکتب تاج یا حلقه گل که فردی به نام «فاتسانگ» (۷۱۲ ـ ۶۴۲) آن را تأسیس نمود.[۵]
ج) مکتب «چینگ تی یو تسونگ» یا سرزمین ناب و خالص. این مکتب توسط «هویی ـ یوان» و یا فردی به نام «ته‌آن ـ لوئن» بنیانگذاری شد. سرزمین ناب یعنی اینکه پس از مرگ سرزمینی پاکی وجود دارد که انسان بدانجا منتقل می‌شود.[۶] نتآن
د) مکتب «چه آن»‌یا مکتب تفکر و مراقبه که توسط فردی به نام «بودهی دهارا» در حدود سالهای ۵۰۰ م این مکتب را به چین آورد.[۷]
مکتب‌های بودائی «ماهایانا» در ژاپن:
الف) مشانه تندای «تی ین ت آی»، فردی به نام سایشو (۸۲۲ ـ ۷۶۷) آن را به ژاپن برد.[۸]
ب) «شینگون» این مکتب را «کوکایی» (۸۳۵ ـ ۷۷۴) به ژاپن وارد کرد.[۹]
ج) «سرزمین پاک»، دو نفر به نام‌های «هونن» و «شین ران» این مکتب را در ژاپن رواج دادند.[۱۰]
د) «ذن» یا مکتب تفکر و مراقبه که مکتب «چان» و یا «چه آن» نیز خوانده می‌شود.[۱۱]
هـ ) نظریه و روش «نی چی رن» یعنی نیلوفر آفتابی که به نام بنیانگذار خود «نی چی رن» نامبرده می‌شود.[۱۲]
البته انشعابات «مکتب ماهایانا» به مکاتب مذکور منحصر نمی‌شود، مکاتب بسیار دیگری چون:«ویب هاشی کا»،«موت ران تی کا»،«جو کا چا را»،«مادهیا می کا» از این مکتب منشعب شده‌اند.[۱۳]
۳. مکتب «لاما»:
این مکتب در قرن چهارم میلادی در تبّت به وجود آمد. پیروان آن معتقد بودند که روح «بودا» در پیکر شخصی به نام «دالایی لاما» که در واقع رئیس مذهب است، حلول کرده است و هنگامی که «لاما» می‌میرد دنبال کودکی می‌گردند که در آن لحظه به دنیا آمده است. چرا که باورشان بر این است که روح «لاما» در قالب کودکی که در همان هنگام به دنیا می‌آید حلول می‌کند.[۱۴]
در این مکتب نیز انشعاباتی صورت گرفته که از آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
الف) مکتب «سانتراکشیا و پادماسام‌باوا» یا مکتب ترجمه قدیمی.
ب) مکتب «گلوکیا» که از آثار «آتیشا» و «تسونگ خاپا» نشأت گرفته است.
ج) مکتب «کاگیوپا» که در اثر کارهای «مارپا» و «میلارپا» به وجود آمد.[۱۵]
چنانکه ذکر شد آئین بودا در مناطق مختلف نفوذ کرده و افراد و جوامع را جذب خود نمود و در طول دوران حیات خویش در این مناطق به فرقه‌های بسیاری منشعب شد که به طور کلّی امّهات اصول این فرقه‌ها از پنج مکتب خارج نیست و هر یک از دیگری به طور وضوح متمایز است که ما در اینجا به طور اختصار بدانها می‌پردازیم:
۱. فرقه‌های «زمین پاک»: مبادی این فرقه‌ها درخور فهم و ادراک عوام و اکثریت خلایق است و هدف مطلوب و غایت مقصود برای آنها همان وصول به ارض مقدس و بهشت جاویدان می‌باشد و این بهشت در مغرب جهان قرار دارد و بزرگان آئین بودا آن را به عالمیان وعده داده‌اند. این کیش اهمیّت واقعی را در ایمان قلبی می‌داند و این تصدیق و علاقه قلبی را برای وصول به مرحله نجات و رستگاری کافی می‌داند. مکتب «زمین پاک» به وسیله شخصی که نخست به دین «تائو» بود و سپس بودائی شد تأسیس گردید.[۱۶]
۲. فرقه «باطنیّه»: این فرقه‌، بودائیانی هستند که راه نجات و وصول به مرتبه اشراق را فقط در باطن و در ضمیر منحصر می‌دانند و طرز عمل و سبک عادت در نزد آنها به وسیله «دیانه» یعنی تفکّر میسر است و بس. و تحقیقات علمی و مطالعه کتب و امثال آن ارزش و قدری ندارد.[۱۷]
۳. فرقه‌های «عقلانی»: این فرقه ابتدا در مکتب فکر و مراقبه روئیده و سپس از آن منشعب گردید، آنها بر این باورند که سالِک باید در طلب اشراق و شهود ذهن خود را از همه افکار و آداب، خالی نموده و سپس به تدریج به وسیله مطالعه کتب دینی و تفکرات عقلانی، خود را برای وصول به کمال و مرحله مقصود آماده و مهیّا سازد.[۱۸]
۴. فرقه‌های «مرموز» یا « کلمه حقّه»: در هر مذهبی در مواردی به نیروی مرموز «نجات بخش»‌ یعنی اسم اعظم یا کلمه حقّه تکیه شده است و بر خلاف مبادی اعتقاد عقلانی، به نوعی اثر جادویی مقدس برای این کلمه قائل شده‌اند.[۱۹]
۵. فرقه سیاسی و اجتماعی: این فرقه که در ژاپن منسوب به «نیچیرن» است صرفاً دین بودائی است که رنگ ژاپنی گرفته است و دارای تمایلات سیاسی و اجتماعی می‌باشد. تا امروز احساسات وطن پرستی و محبت به قوم و ملّت از مبادی مهم فرقه «نیچیرن» است.[۲۰]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
۱. تاریخ مختصر ادیان بزرگ، فلیسین شاله، ترجمه منوچهر خدایار محبّی.
۲. ادیان زنده جهان، رابرت ا. هیرم، ترجمه عبدالرحیم گواهی.
۳. ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، داریوش شایگان.
[۱] . مبلغی آبادانی، عبدالله، تاریخ ادیان و مذاهب جهان، انتشارات منطق، چاپ اول، ۱۳۷۳ هـ . ش، ج۱، ص ۱۳۷ و ۲۴۱.
[۲] . شایگان، داریوش، ادیان و مکتب‌های فلسفی هند، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۲ هـ .ش، ج۱، ص ۱۶۹.
[۳] . گروه مؤلفان، جهان مذهبی «ادیان در جوامع امروز»، ترجمه دکتر عبدالکریم گواهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۴ هـ .ش، ج۱، ص۳۶۳.
[۴] . جهان مذهبی، ج۱، ص ۳۹۸.
[۵] . همان، ج۱، ص ۴۰۰.
[۶] . همان، ج۱، ص۴۰۱.
[۷] . همان، ج۱، ص ۳۰۳.
[۸] . جهان مذهبی، ج۱، ص ۴۲۲.
[۹] . همان، ج۱، ص ۴۲۴.
[۱۰] . همان، ج۱، ص ۴۲۷.
[۱۱] . جهان مذهبی، ج۱، ص۴۳۱.
[۱۲] . همان، ج۱، ص ۴۳۴.
[۱۳] . تاریخ ادیان و مذاهب جهان، ص ۲۵۴.
[۱۴] . آریا، غلامعلی، آشنائی با تاریخ ادیان، تهران، مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی پایا، چاپ سوم، ۱۳۷۹ هـ .ش، ص ۷۴ و ۷۵.
[۱۵] . جهان مذهبی، ج۱، ص ۴۴۷.
[۱۶] . جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۷۰هـ .ش، ص ۲۳۰.
[۱۷] . همان، ص ۲۳۷.
[۱۸] . تاریخ جامع ادیان، ص ۲۳۹.
[۱۹] . همان، ص ۲۴۰.
[۲۰] . همان، ص ۲۴۲.