عدل الهی و اشکالات مربوط به آن از نظر حسی مذهبان

از نظر حکما و همچنین از نظر متکلمین غیر اشعری، اشکالات مربوط به عدل الهی بصورت یک سلسله مسائل که باید راه حل آنها را ارائه داد مطرح است. در این بین، حسی مذهبان مدعی اند راههای کلامی و فلسفی، همه عقلانی و ذهنی است و متکی به هیچ مشاهده عینی و تجربی نیست و به همین جهت بی اعتبار است. در مسائل اصول دین، یعنی مسائل مربوط به مبدأ و معاد از همان راه باید رفت که علمای طبیعی رفته اند. مسأله عدل الهی و جواب اشکالات مربوط به آن را نیز باید از مطالعه درباره پدیده های خلقت، و نظامات جاری و حکمتهای مکتوم در آنها حل و فصل کرد. اشکالات عدل الهی برای این گروه نیز بصورت مسائلی که باید راه حل آنها را جستجو کرد و ارائه داد مطرح است، بلکه برای اینها بصورت جدی تر مطرح است، زیرا متکلمین و حکما فقط یکی از راههایی که برای اثبات خدا و برخی صفات خدا از آن راه می روند نظامات متقن و حکیمانه جهان است، راهشان منحصر به این راه نیست، لهذا فرضا نتوانند مشکلات عدل و ظلم را منطقاً حل کنند، بر اصل اعتقاد و ایمانشان به وجود خداوند خللی وارد نمی شود، زیرا وجود خداوند از راههای دیگر غیر از راه نظامات خلقت برای آنها قطعی و مسلم شده است، و چون وجود خداوند و عدل خداوند از آن راهها بر آنها مسلم شده است، اجمالا به عدل الهی در جریان خلقت، ایمان و اعتقاد پیدا می کنند، هر چند نتوانند تفصیلاً از عهده تحلیل مسائل برآیند ولی این راه برای این دسته راه منحصر است، و چون راه منحصر است اگر در متن خلقت با مسائلی مواجه گردند که توجیه آن از نظر عدل و ظلم و نظام احسن، مشکل باشد، اساس ایمان و اندیشه شان درباره خداوند، متزلزل می گردد.
آنها خداوند را تنها در آئینه مخلوقات مشاهده می کنند. بدیهی است که اگر این آئینه در ارائه عدل الهی اندکی تیره باشد و یا ضد آن را ارائه دهد که از اساس متزلزل است از نظر این دسته تا معمای عدل و ظلم حل نگردد، نمی توان درباره وجود خداوند نظر قاطع داد، زیرا اشکالات مربوط به عدل الهی، دلیل وجود خداوند را، یعنی کمال و تمامیت نظام خلقت را مخدوش می سازد. علامه حلی در شرح ” تجرید ” آنجا که در باره علم باری بحث می کند، تصریح می کند که اگر اشکالات شرور و نواقص خلقت حل نشود نقضی بر علم و حکمت باری تلقی می گردد.