موسسین و علماء نامدار اشاعره چه کسانی هستند؟

پاسخ:
اشاعره نامی است برای پیروان ابوالحسن اشعری[۱](۲۶۰ ـ ۳۲۴)، او از نواده‌گان ابو موسی اشعری است که در آغاز غیبت صغری در بصره به دنیا آمد، پدرش اسماعیل بن اسحاق مکنی به «ابی بشر» از طرفداران اهل حدیث بود. اشعری در کودکی با عقاید اهل حدیث خو گرفت،[۲] او پس از آنکه از استادش ابوعلی جبّایی جدا شد، و محدثان را در بیشتر آرای آنها در زمینه اصول عقاید یاری داد و در سال ۳۰۰ هجری قمری اصول این مذهب را پایه گذاری کرد.[۳]
ابوالحسن اشعری، درصدد یافتن راهی میان روش افراطی معتزله در استفاده از عقل و تفریط گرایی در عقل از سوی اهل حدیث برآمد و تنها بر عقل اعتماد نکرد، و بر نصوص هر چند با عقل مخالفت داشته باشد، متوقف و ملتزم نشد، بلکه کوشید این دو را با یکدیگر جمع کند.[۴]
در سده‌ دوم هجری دو جریان فکری در جهان اسلام رو به گسترش و در تقابل با یکدیگر بودند: جریان اول، بر عقل به عنوان منبعی مستقل برای عقاید و نیز روشی برای دفاع از اسلام تأکید می کرد و در بکارگیری آن به افراط می گرایید. از سوی دیگر، جریان دوم منکر هر گونه استفاده از عقل در عقاید بود و ظواهر نقل را بدون هر گونه تحلیل و تفکر به عنوان تنها ملاک و مدرک در معارف دینی اعلام می کرد.
در گیر و دار مبارزه این دو جریان فکری، مذهب اشعری در اوایل سده چهارم هجری در پوشش دفاع از عقاید اهل حدیث و در عمل به منظور تعدیل این دو جریان و نشان دادن راه میانه و معتدل و موافق با عقل و نقل پا به میدان گذاشت.[۵]
ابوالحسن اشعری از اوان جوانی به اندیشه های معتزلی دلبستگی تمام داشت و اصول عقاید آن را نزد معروفترین استاد معتزلی زمان خود، ابوعلی جبّایی (۳۰۳ هـ . ق) فراگرفته بود و تا چهل سالگی از مدافعان معتزله به شمار می رفت و کتابهای بسیاری نیز به همین منظور نگاشت.
در همین دوران بود که به یکباره از اعتزال روی برتافت و آرای تازه ای در مقابل معتزله و همخوان با اهل الحدیث ارایه کرد. اشعری از یکسو، یگانه منبع عقاید را کتاب و سنت معرفی کرد و از این جهت با معتزله از در مخالفت درآمد و به اهل حدیث گرایید، وی کتابی به نام «رساله فی استحان الخوض فی علم الکلام» به رشته تحریر درآورد و در آن به دفاع از علم کلام و ضرورت آن پرداخت. اشعری ضمن اصالت دادن به نقل، برای عقل نقش تبیین گری را پذیرفت. او که در آغاز، رسالت خویش را ردّ و نقض آرای معتزله می دانست، در عمل ضمن مبارزه با روش و عقاید معتزله، آرای اهل حدیث را به شیوه عقلی تبیین و تعدیل کرد و تا حدودی به نظریات معتزله نزدیک ساخت.[۶]
ـ اینکه انگیزه وی بر اعلان مخالفت با معتزله چه بود، کاملاً روشن نیست، ولی با توجه به آراء و نظریات وی درباره موضوعات کلامی مورد اختلاف بیان معتزله و اهل حدیث، و مخالفت وی با هر دو گروه, می توان حدس زد که وی درصدد ارائه طرحی برای اصلاح عقاید دینی از لغزشهایی که بر پایه عقل گرایی معتزله و ظاهر گرایی اهل حدیث احساس می کرد، برآمد و به تعدیل آن دو مبادرت ورزید.[۷]
ـ در پیدایش مکتب اشعری می توان گفت: مکتب «اهل حدیث» یا «اصحاب حدیث» که در رأس آنها مالک بن انس (م ۱۷۹ هـ. . ق) محمد بن ادریس شافعی (م ۴۰۴ هـ . ق) و احمد بن حنبل (م ۳۰۳ هـ . ق) قرار داشتند، تأثیر فراوان داشته است.[۸]
علمای نامدار اشاعره:
از نامدارترین فقیهان و متکلمانی که از اشعری پیروی و از آرای او سخت جانبداری می کرد، ابوبکر محمد بن طیب باقلانی (م ۴۰۳ هـ . ق) است.
از دیگر فقیهان طرفدار اشعری امام الحرمین، عبدالملک جوینی، فقیه شافعی ملقب به ضیاء الدین (م ۴۷۸ هـ . ق) است.[۹]
استاد محقق حضرت آیت‌الله جعفر سبحانی بزرگان و پیشوایان اشاعره را بدین ترتیب ذکر نموده است.
۱. قاضی ابوبکر باقلانی (م ۴۰۳).
۲. ابو منصور عبدالقاهر بغدادی (م ۴۲۹).
۳. عبدالملک جوینی ( امام الحرمین) (م ۴۷۸).
۴. امام محمد غزالی (م ۵۰۵ هـ . ق).
۵. فخر الدین رازی (م ۶۰۶).
۶. عبدالکریم شهرستانی (م ۵۴۸).
۷. ابوالحسن سیف الدین آمدی (م ۶۳۱).
۸. عضد الدین ایجی (م ۷۵۶ یا ۷۵۷).
۹. سعد الدین تفتازانی (م ۷۹۲ یا ۷۹۳).[۱۰]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
۱. سبحانی، استادجعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی،
۲. برنجکار، رضا، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی.
۳. معروف الحسنی، هاشم، شیعه در برابر معتزله، ترجمه سید محمد صادق عارف.
۴. ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی.
[۱] . برنجکار، رضا، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، موسسه فرهنگی طه، قم، ۱۳۷۸، ص ۱۲۴.
[۲] . ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، دفتر تحقیقات تدوین کتب درسی، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۷۷، ص ۱۷۹.
[۳] . معروف الحسنی، هاشم، تعوف و تشیع، مترجم سید محمد صادق عارف، بنیاد پژوهش های اسلامی، (آستان قدس رضوی)، ۱۳۷۹، ص ۱۸۵.
[۴] . همان.
[۵] . برنجکار، رضا، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، قم، موسسه فرهنگی طه، ۱۳۷۸، ص ۱۲۴.
[۶] . همان, ص ۱۲۵.
[۷] . ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، دقتر تحقیقات تدوین کتب درسی مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۷۷، ص ۱۸۴.
[۸] . برنجکار، رضا، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، قم، موسسه فرهنگی طه، ۱۳۷۸، ص ۱۲۰.
[۹] . المعروف الحسنی، هاشم، تصوف و تشیع، ترجمه سید محمد صادق عارف، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۹، ص ۱۹۳.
[۱۰] . سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، چاپخانه اعتماد قم، ۱۳۷۸، ص ۲۵۴.