پرونده اعمال

پرسش . پرونده اعمال چیست و در دادگاه الهی چگونه عرضه می‏شود؟ 

پاسخ: یکی از مطالبی که در آیات قرآن و روایات اسلامی مورد توجه قرار گرفته موضوع «نامه عمل» و پرونده کارهای انسان است. نامه‏ای که تمام اعمال و رفتار و گفتار او را بدون کم و کاست در خود ضبط کرده است؛ نه تنها نفس عمل، که نیت و انگیزه فاعل را نیز می‏نمایاند. در این که حقیقت پرونده اعمال آدمی چیست؟ سخنان زیادی گفته شده که وارد شدن در آن مباحث چندان مفید به نظر نمی‏رسد و تنها به این نکته اکتفا می‏شود که با توجه به ویژگیهایی که آیات و روایات برای آن بر شمرده‏اند این نامه و کتاب نمی‏تواند یک نامه و کتاب مادی و عادی باشد و از سویی باید با نفس انسان و شخصیت او مرتبط بوده و در ذات انسان جایگاهی داشته باشد؛ طوری که علم به آن همانند علم انسان به نفس خود، علم حضوری و قطعی و غیر قابل تردید باشد. بقیه مطالب در این باره با نقل آیات و روایات و در خلال مباحث آینده می‏آید:

۱. ضبط جزئیات اعمال آدمی: تمام اعمال و گفتار و حتی ملکات نفسانی و خطورات قلبی او در تمام طول عمر ثبت می‏شود: «    انا نحن نحیی الموتی و نکتب ما قدموا و اثارهم و کل شیئ احصیناه فی امام مبین» (یس: ۱۲) ما خود مردگان را زنده می‏کنیم و آنچه از پیش فرستاده ‏اند و تمام آثار آنها را می‏نویسیم و همه چیز را در امامی مبین (کتابی خاص) احصاء می‏کنیم. در آیه دیگری ثبت و ضبط دقیق جزئیات اعمال با صراحت بیشتری آمده و می‏فرماید: «و وضع الکتاب فتری المجرمین مشفقین مما فیه و یقولون یا ویلتنا ما لهذا الکتاب لایغادر صغیره و لا کبیره الا احصاها» (کهف: ۴۹) روز قیامت کتاب نامه اعمال انسانها در محضر عدل الهی نهاده می‏شود و گنهکاران را می‏بینی که از آنچه در آن کتاب است سخت در وحشتند و می‏گویند: ای وای بر ما! این چه کتابی است که از هیچ عمل کوچک و بزرگی فروگذار نکرده مگر آنکه آن را احصا کرده و برشمرده است. 
   
آیات قرآن برای بیان پرونده اعمال از واژه‏های متعددی استفاده می‏کند که ضمن در بر داشتن مفهوم مشترک نامه اعمال هر یک بیانگر خصوصیتی از آن نیز می‏باشد. مانند کتاب «طائر»، «زبر» در آیه دیگر واژه «زبر» را که جمع «زبور» به مفهوم کتاب است به کار می‏برد و می‏فرماید: و هر کاری که انجام داده‏اند در زبر نامه‏های اعمالشان ثبت است و هر کار کوچک و بزرگی نوشته شده است: «    وَکُلُّ شَیْءٍ فَعَلوُهُ فِی الزُّبُرِ  وَکُلُّ صَغِیرٍ وَکَبِیرٍ مُسْتَطَرٌ» (قمر: ۵۲ و ۵۳ ) در سخنی از امیرالمومنین علیه السلام نقل شده است که فرمود: «و نستغفره مما احاط به علمه و احصاه کتابه، علم غیر قاصر و کتاب غیر مغادر»    (نهج البلاغه خطبه ۱۱۴.)    از خدای متعال آمرزش می‏ طلبیم درباره آنچه که علمش به آن احاطه دارد و کتابش آن را احصا کرده است. علمی که در آن کوتاهی نیست و کتابی که از هیچ چیز فروگذار نکرده است.    

۲. قطعیت و غیر قابل تردید بود آن: از خصوصیات دیگر نامه اعمال وضوح و روشنی و غیر قابل تردید بودن آن است و چنانکه گذشت از انسان جدا نیست بلکه وبال گردن او و همراه با اوست. قرآن کریم می‏فرماید: «    وَکُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ کِتَاباً یَلْقَاهُ مَنشُوراً  اقْرَأْ کِتَابَکَ  کَفَی بِنَفْسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسِیباً» (اسراء: ۱۳ و ۱۴) طائر (نامه اعمال) هر انسانی را بر گردنش قرار داده‏ایم و روز قیامت کتابی برای او بیرون می‏آوریم که آن را در برابر خود گشوده می‏بیند. به او می‏گوییم: کتابت را بخوان که امروز خود برای حسابگری خود کافی می‏باشی. در این آیه سه نکته قابل توجه است: یکی اینکه این طائر (نامه اعمال) همچون طوقی در گردن انسان است و هرگز از او جدا نمی‏شود و نکته دوم اینکه این نامه آنچنان روشن بوده و با زبانی نگاشته شده است که هر انسانی ـ اعم از بیسواد و با سواد، عرب و غیر عرب و… قادر است آن را به خوبی بخواند.    
نکته سوم این که نامه اعمال انسان «منشور» یعنی باز است و همه اهل محشر می‏توانند آن را ببینند و بخوانند. در آیه دیگر می‏فرماید: «  وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ» (تکویر: ۱۰).    

در حدیثی از امام صادق(ع) بیان این مطلب این گونه آمده است: « اذا کان یوم القیامه دفع الی الانسان کتابه ثم قیل له اقرء! قلت: فیعرف مافیه؟ فقال: ان اللّه یذکره فما من لحظه و لا کلمه و لا نقل قدم و لا شی فعله الا ذکره کانه فعله تلک الساعه، فلذلک قالوا: یا ویلتنا ما لهذا الکتاب لایغادر صغیره و لا کبیره الا احصاها(بحار الانوار، ج ۷، ص ۳۱۴، باب ۱۶، «تطایر الکتب و انطاق الجوارح».   » هنگامی که قیامت برپا می‏شود نامه عمل انسان را به دستش می‏دهند، سپس به او گفته می‏شود: بخوان! راوی گوید: عرض کردم: آیا آنچه را در آن است می‏شناسد؟ حضرت فرمود: خداوند به او یاد آوری می‏کند؛ طوری که هیچ چشم بر هم زدنی و سخن گفتنی و گام برداشتنی و یا چیز دیگری نیست که او انجام داده باشد، مگر آنکه آنها را به خاطر می‏آورد. چنانکه گویی در همان ساعت انجام داده است و به همین سبب می‏گویند: ای وای بر ما این چه کتابی است که هیچ کار بزرگ و کوچکی را فرو گذار نکرده مگر آنکه آن را احصا نموده است و در آیه دیگری می‏فرماید: خود این نامه بر علیه شما و بر اساس حق سخن می‏گوید. به عبارت دیگر نامه ‏ای است گویا و با شعور: «وَتَرَی کُلَّ أُمَّهٍ جَاثِیَهً کُلُّ أُمَّهٍ تُدْعَی إِلَی کِتَابِهَا الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ  هذَا کِتَابُنَا یَنطِقُ عَلَیْکُم بِالْحَقِّ إِنَّا کُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ» (جاثیه: ۲۸ و ۲۹) در آن روز هر امتی را می‏بینی که از شدت وحشت و ترس به زانو درآمده است. هر امتی به سوی کتابش فرا خوانده می‏شود. امروز به خاطر آنچه انجام می‏داده‏اید جزا داده می‏شوید. این کتاب ما است که به حق بر شما سخن می‏گوید. ما آنچه انجام می‏دادید می‏نوشتیم. 
   

نکته‏ای که در این آیه قابل توجه است اینکه نوشتن اعمال را خداوند به خود نسبت می‏دهد؛ در حالی که در آیات دیگر به فرشتگان. روشن است مغایرتی بین اینها نیست. زیرا آنچه فرشتگان انجام می‏دهند به امر و اراده الهی است و فاعلیت آنها در طول فاعلیت حق تعالی است. در ضمن استناد نوشتن به خدا می‏رساند که کار مهم، دقیق و بی‏تردید است.
۳. تنظیم کنندگان نامه اعمال: در آیات و روایات از نویسندگان اعمال تحت عناوینی از قبیل: «رقیب» و «عتید» و «کرام الکاتبین» و «حافظین» یاد شده است که همگی بیانگر صفات این فرشتگان الهی است.«    إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَـمِینِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ  مَا یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ» (ق: ۱۷ و ۱۸) به خاطر بیاورید هنگامی را که دو فرشته راست و چپ که همراه و ملازم انسان هستند اعمال او را دریافت و ثبت می‏کنند. هیچ سخنی را تلفظ نمی‏کند مگر آنکه نزد آن فرشته‏ای مراقب و آماده برای انجام ماموریت وجود دارد
.    
راست و چپ در اینجا و سایر آیات قرآن کنایه از خوبی و بدی است و به همین سبب فرشته نویسنده خوبی ها را فرشته سمت راست و فرشته نویسنده بدیها را فرشته سمت چپ می‏خوانند.
در حدیثی از پیامبر اسلام(ص) نقل شده است که فرمود: «هنگامی که انسان عمل نیکی انجام می‏دهد فرشته راست پاداشی ده برابر می‏نویسد و هنگامی که عمل شری انجام می‏دهد و فرشته چپ می‏خواهد آن را ثبت کند فرشته راست می‏گوید: هفت ساعت به او مهلت بده و اگر در این مدت توبه و استغفاری داشته باشد چیزی بر او نمی‏نویسد؛ اما اگر توبه نکند فقط یک گناه بر او می‏نویسد.»    (مجمع البیان ج ۴ ص ۱۴۴.)  
در آیه دیگر از نویسندگان اعمال به «    کراما کاتبین» تعبیر شده است. یعنی نویسندگان بزرگوار و والا مقام: «وَإِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَافِظِینَ  کِرَاماً کَاتِبِینَ  یَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ» (انفطار: ۱۰ ـ ۱۲) مسلما بر شما نگهبانانی گمارده شده است. نویسندگانی والا مقام. از آنچه انجام می‏دهید خبر دارند. به این مطلب در دعای کمیل نیز اشاره شده است. آنجا که می‏گوید: «و کل سیئه امرت باثباتها الکرام الکاتبین الذین وکلتهم یحفظ ما یکون منی…» و در دعایی از امام سجاد علیه السلام در صحیفه سجادیه می‏خوانیم: «اللهم یسر علی الکرام الکاتبین مؤتنا و املأ لنا من حسناتنا صحائفنا، و لا تخزنا عندهم بسوء اعمالنا…»    (دعای ششم.)    خدایا کار ما را بر فرشتگان بزرگواری که نویسندگان اعمال ما هستند آسان گردان و نامه‏های اعمال ما را از حسنات ما پر کن و ما را نزد آنها به سبب اعمال بدمان خوار مفرما.    
از برخی روایات استفاده می‏شود که نویسندگان بزرگوار اعمال انسان (رقیب و عتید) در روز و شب از هم جدا هستند. مثلاً در روایتی آمده است: «هر کس نماز صبح را در آغاز طلوع فجر بخواند ملائکه شب و روز که در حال تغییر ماموریتند هر دو آن را ثبت می‏کنند»   ( وسائل الشیعه ح ۳ ص ۱۵۴ و ۱۵۵ باب ۲۸ از ابواب مراقیت.)
۴. کیفیت دریافت نامه اعمال: هر چند چنانکه گذشت نامه اعمال انسان از او جدا نیست بلکه در گردن او و ملازم با اوست اما کیفیت روشن شدن حقیقت و بروز و ظهور پرونده اعمال بین افراد متفاوت است و این تفاوت بیانگر خوب بودن یا بد بودن اعمال بنده است. خوبها پرونده خود را با دست راست دریافت می‏دارند و بدها از پشت سر و با دست چپ. «    فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمینِهِ فَیَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَؤُا کِتَابِیَهْ  …  وَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِشِمالِهِ فَیَقُولُ یَا لَیْتَنِی لَمْ أُوتَ کِتَابِیَهْ  وَلَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِیَهْ» (حاقه: ۱۹ و ۲۵ و ۲۶) اما کسی که نامه اعمالش به دست راستش داده شده است با خوشحالی و افتخار می‏گوید: نامه اعمال مرا بگیرید و بخوانید. اما کسی که نامه اعمال او به دست چپش داده شده است، می‏گوید: ای کاش هرگز نامه اعمالم به من داده نمی‏شد و نمی‏دانستم حساب من چیست. همین معنا در آیات دیگر این گونه آمده است: «فَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ بِیَمِینِهِ  فَسَوْفَ یُحَاسَبُ حِسَاباً یَسِیراً  وَیَنقَلِبُ إِلَی أَهْلِهِ مَسْرُوراً  وَأَمَّا مَنْ أُوتِیَ کِتَابَهُ وَرَاءَ ظَهْرِهِ  فَسَوْفَ یَدْعُوا ثُبُوراً  وَیَصْلَی سَعِیراً» (انشقاق: ۷ ـ ۱۲) اما کسی که نامه اعمالش به دست راستش داده شده است به زودی حساب آسانی برای او می‏شود و خوشحال به سوی اهل و خانواده ‏اش بازمی‏گردد. و اما کسی که نامه اعمالش از پشت سرش داده شده است به زودی فریادش بلند می‏شود که ای وای بر من که هلاک شدم و در شعله‏ های سوزان آتش دوزخ می‏سوزد.
    
در حدیثی از امام باقر علیه السلام درباره حساب آسان مومن که نامه عملش به دست راستش داده می‏شود. چنین آمده است: «خدای تعالی هنگامی که می‏خواهد به حساب مومن رسیدگی کند نامه عملش را به دست او می‏دهد و او را حسابرس خود می‏سازد و می‏فرماید: بنده من! آیا فلان کار و فلان کار را انجام داده‏ای؟ عرض می‏کند: پروردگارا! آری من انجام داده‏ام. می‏فرماید: من تو را بخشیدم و آن گناهت را به سبب ایمان و حسنات دیگرت مبدل به حسنات کردم. تا آن که تمام گناهان مومن بخشیده می‏شود. مردم گویند: سبحان اللّه! آیا این بنده حتی یک گناه نداشته است؟ و این همان است که خداوند در قرآن می‏فرماید: «    فاما من اوتی کتابه بیمینه فسوف یحاسب حساباً یسیراً و ینقلب الی اهله مسروراً»    (بحار ج ۷ ص ۳۲۴ ح ۱۷. )  
۵ . اقسام پرونده‏های اعمال: از بررسی آیات و روایات به چند نوع نامه عمل پی می‏بریم: یکی نامه عمل فردی که هر یک از افراد دارند که یا به دست راست آنها داده می‏شود و یا به دست چپ آنها و بحث آن گذشت. آیه ۱۳ اسراء نیز بر آن دلالت داشت که می‏فرمود: «     وَکُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَائِرَهُ فِی عُنُقِهِ… » دوم نامه عملی که اعمال یک امت در آن ثبت می‏شود که آیه ۳۸ جاثیه « …کُلُّ أُمَّهٍ تُدْعَی إِلَی کِتَابِهَا …» بر آن دلالت داشت. سوم کتاب واحدی که اعمال همه امتهای اولین تا آخرین در آن ثبت شده است و آیه ۱۲ سوره یس بیانگر آن است که می‏فرماید: « …وَکُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْنَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ.» همچنین آیه ۴۹ سوره کهف آن را افاده می‏کند. شاید تعدد نامه‏های اعمال که هر یک حاکی از یکی از مراتب یک حقیقت واحد تحت عنوان «کتاب» می‏باشد، تاکیدی بر ثبت و ضبط جزئیات اعمال انسان است. به عبارت دیگر، «کتاب» حقیقتی است مشکک و ذو مراتب. ضمن این که می‏تواند به صورت متعدد و مکرر باشد که در این صورت از باب تاکید تکرار شده است.    

۶ . فلسفه نامه اعمال: با توجه به اینکه خدای متعال نسبت به همه اعمال و نیات و خطورات قلبی ما آگاه است و هیچ فعل یا ترک و هیچ نیت و انگیزه‏ای بر خدای علیم و خبیر مخفی و مکتوم نیست، ممکن است این پرسش مطرح شود که فلسفه تنظیم پرونده اعمال چیست؟ به ویژه که حاکم خود شاهد است و گواهان غیرقابل رد فراوان دیگری نیز بر علیه مجرم گواهی می‏دهند؟ پاسخ این سوال چنانکه در مورد فلسفه وجود گواهان نیز گفته شد آن است که: اولاً آثار تربیتی فراوان این مساله است که تمام جزئیات اعمال و گفتار و نیات انسان ضبط می‏شود و بر متدبر بصیر پوشیده نیست. انسان هنگامی که در مقابل ضبط صوتی قرار می‏گیرد که آنچه را می‏گوید ضبط کند چقدر مراقب گفتار خود است که سخنی نگوید که بعداً بر علیه خود او مورد استناد قرار گیرد؟ و حتی مناسب شان او نباشد؟ و اگر خود را در مقابل دوربینهای فیلم‏برداری مشاهده کند که تمام حرکات و سکنات و گفتار او را از زوایای مختلف فیلم‏برداری می‏کند، چقدر مواظب حرکات و رفتار خود می‏باشد؟ حال اگر به او بگویند تمام افعال و گفتار و نیات و کارهای آشکار و پنهان تو توسط دوربینهای مخفی متعددی در شب و روز ثبت و ضبط می‏شود، بدیهی است که کاملاً مراقب رفتار و گفتار خود خواهد بود و آثار تربیتی متعدد و فراوان آن غیرقابل وصف است.
ثانیاً: این پرونده می‏تواند جنبه اتمام حجت داشته باشد. به هر حال در محکمه عدل الهی هیچ کمبودی نباید وجود داشته باشد. آنچنان مدارک و اسناد باید بر علیه متهم و مجرم گویا باشد که اگر قضاوت را به خود او نیز واگذار کنند بر علیه خود حکم صادر کند و خود را محکوم کند.

ثالثاً: از لذت و رنج مشاهده کارنامه درخشان یا سیاه اعمال خود نباید غافل بود. به عبارت دیگر نفس تنظیم این پرونده و در روز محاکمه در اختیار صاحب آن قرار دادن یکی از بالاترین خوشی‏ها و سرور و لذات برای کسی است که در طول عمر خود سعی و تلاش کرده تا اعمال شایسته انجام دهد و به همین دلیل با تفاخر و مباهات دیگران را به مشاهده آن فرامی‏خواند. از طرفی یکی از دردناکترین عذاب ها و الیم‏ترین عقابها برای مجرم همان است که پرونده سیاه اعمال خود را مشاهده کند. این عذاب آنچنان سخت است که نمی‏خواهد هرگز پرونده خود را ببیند و آرزو می‏کند که بین او و عمل و پرونده‏اش بین مشرق و مغرب فاصله بود و فریاد می‏زند ای وای بر من این چه نامه‏ای است که هیچ کوچک و بزرگی را فروگذار نکرده است.
رابعا: نظام بر اساس اسباب و مسببات اداره می‏شود.
۷. ماهیت نامه اعمال:
۱ ـ ۷. از نوشته‏ های معمولی نیست.
۲ ـ ۷. برخی گفته‏اند همان نفس آدمی است.
۳ ـ ۷. حقایق اعمال انسان را در بردارد. «    یَوْمَ تَجِدُ  کُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوءٍ  تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَداً بَعِیداً وَیُحَذِّرُکُمُ اللّهُ نَفْسَهُ وَاللّهُ رَؤوفٌ بِالْعِبَادِ» (آل عمران: ۳۰)    
۴ ـ ۷. ضمیر باطن انسان است.
۵ ـ ۷. اعمال علاوه بر درون و جان بر عالم بیرون و فضا و هوای اطراف و زمین و… تأثیر دارد.    (پیام قرآن.)