آسمان ها و زمین هر دو به هم پیوسته بودند ما آن دورا از هم باز وجدا ساختیم ، وهر چیز زنده را از آب پدید آوردیم.
مقدمه:
آدمی از دیرباز همیشه در این فکر بوده که چگونه و چرا خلق شده و بنیان او ازچیست؟ بعدها با گذشت زمان و ظهور دین مبین اسلام برخی ازاین حقایق بر انسان آشکارگشت وانسان دریافت که حقیقت ذات اوازسرشت خدای متعال می باشد. این دین(دین اسلام) زندگی انسان را سامان بخشید و او را با دنیای خویش آشناتر کرد و بشر دانست که نظمی که در نظام جهان وجود دارد ، از سوی ناظمی مدیر، مدبر و توانا اداره می شود و او کسی نیست جز خداوند دانا. یکی از سوالاتی که بیشتر ذهن انسان را مشغول کرده، این بود که آسمان ها و زمین از چه چیزی ساخته شده اند و برای چه کسانی پدید آمده اند؟ ویا اینکه اولین آفریده های خداوند چه بودند و چه ویژگی هایی داشتند؟ جواب همه این سوالات نزد پروردگار بود که بعضی از آنها از طریق فرشتگان به پیامبران، و از طریق پیامبران بر انسان ها نازل شد. همانطور که می دانیم دین اسلام کاملترین دین ها و قرآن بزرگترین معجزه پیامبر این دین، یعنی حضرت محمد مصطفی(ص) است که بسیاری از تاریکی های ذهن آدمی را با نور الهی روشن می سازد. قرآن کاملترین کتاب هاست که خداوند در آن به صورت اجمالی نکته هایی را درموردخلقت جهان مذکورشده که ذهنی کنجکاو، دلی باز برای کسب حقایق و روحیه ای خداپرست می طلبد.
بسیاری از ما به چنین سوالاتی برخورد کرده ایم اما، یا منبع مورد نیاز در دسترس نبوده و یا وقت برای یافتن پاسخ این سوالات را نداشته ایم.
بنده حقیر گوشه ای از این مطالب را گرد آوری کرده و در اختیار جویندگان حقیقت هستی قرار می دهم تا با مطالعه این مقاله به برخی از سوالات ذهن خود پاسخ دهند و قلبهایش با راز حقیقت آشناتر شود.
امید است که با عنایت پروردگار متعال و رهنمود های رهبر کبیر انقلاب، سایه الطاف پروردگار، که همچون خورشید سخی مسلمانان را در زیر پرتوهای خود قرار داده، سراسر دنیا را فرا گیرد و تمام انسان ها از هدایت خداوند متعال بهره مند شوند تا بتوانند بر نیاز فطری خود یعنی ستایش کسی که خالق تمام هستی است پاسخ گو باشند و ندای حقانیت حضرت مهدی موعود(عج) سرتاسر جهان هستی را فرا گیرد. ان شاء الله…
آنچه از سخنان امیرالمؤمنین(ع) درنهـج البلاغــه وغیره به دست آمده این بود که خداوند متعال نخست جرمــی آب گونه همراه هوا آفرید ، ازمیان آن گازوکفی پدید آمد ، از جرم کـف گونه ، زمین آفـریده شد ، واز دود وگـازآن ، پدید آمدند. پس می توان اظهار کرد که ابتدا کهکشان ها، ستارگان و خانواده منظومه شمسی در اصل از یک توده جـرم آفـریده شده اند.
تکامل زمین
از قرآن مجید (طبق تقسیر اهل بیت علیهم ا لسلام) درباره ی انبساط وتکامل تدریجی زمین می توان به این آیه استدلال کرد:
اِنَّ اَوَّلَ وَضَعَ لِلناسَ للَّذی بِبَکَّه مُبارِکا…(۱) :نخستین خانه ای که برای مردم قرار داده شد در سرزمین مکه است
از این رو مردی از امیر المؤمنین علیه السلام سؤال کرد: چرا مکه رااُمُ القِری (مادر شهرها) می نامند؟
فرمود: لانَ الاَرضُ دُحیتَ مِن تَحتِها(۲):چون زمین از زیر آن گسترده یافت.
امام صادق(ع) با اشاره به گسترش و تکامل تدریجی زمین از زیر کعبه فرمود:خَلقَه الله قَبِلَ دُحوِالاَرضَ بِالَّفِیِ عام(۳)
: خداوندبیت الله را دو هزار سال پیش از گسترش زمین آفرید.
امام رضا (ع) نیز درباره ی این که چرا بیت الله وسط زمین به شمار میرود فرمود:اِنَّهو الموضِعَ الَذی مِن تَحته دُحیتَ الاَرض(۴):کعبه جایی است که از زیر آن زمین گسترده شد.درنتیجه درمیان همه اجرام فضایی (از جمله منظومه شمسی) نخست توده کوچکی به عنوان مایه نخستین زمین خلق گشته و بعد از آن اجرام فضایی ، آفریده شد و سرانجام پس از هزاران سال ، زمین به تدریج به شکل کنونی در آمده است. شاهد بر این سخن حدیثی است از امام صادق(ع) که مردی از ایشان پرسید: مردم گمان دارند عمر دنیا هفت هزار سال است، فرمود: این چنین نیست، خداوند،پنجاه هزار سال پس از آفرینش زمین آن را به حالت بیابان خشک و بدون آب و علف رها کرد.(۵)
همچنین از احادیث بدست می آیدکه گسترش تدریجی زمین و تکامل و بسط آن، از زیر آب به وقوع پیوسته است، مثلاً آب عقب رفته و بر مساحت خشکی ها افزوده شده است، چنان که امیر المؤمنین علی(ع) می فرماید: فَبَسَطِ الاَرضَ علی الماء.(۶) و در پی آن کوهها را به منزله سنگر گاه زمین آفرید.
بارش باران وآفرینش گیاهان
زمــین درمراحـــل نخــستین تکــوین از آب های آسـمانی بر خوردار نبوده و همچنان خشک و احتمالاً سوزان بـوده ، در نتیجه هیچ رستنی
از آن بیرون نروییده است.
قرآن در این باره می قرماید:
اِنَّ السَمواتِ وَالاَرضِ کانَتا رَتَقا فَفتِقنا هُما وَ جَعَلنا مِن الماءِ کُلِّ شَئ حَیّ. (۷ )
آسمان ها وزمین هردو به هم پیوسته بودند مـا آن دورا ازهم بازوجـدا ساختیم، وهرچیززنده ای راازآب پدیدآوردیم.
امام صادق (ع) در تفسیر این آیه فرمود: باز شدن آسمان به وسیله باران و باز شدن زمین توسط نباتات و گیاهان انجام پذیرفت. فَفتَق السُّماء بِالمَطر وَ فَتَقَ الاَرضِ بِالنَباتٍ.(۸ )
دلیل این که زمین در ابتدا خشـک و سـوزان بوده است حدیثی است از امام باقر(ع) می فرماید:خدای عزوجل فرمان داد از آب، آتش بیرون آمد، سپس دستور فرمود آتش خاموش شد و از دود آن آسمانها را آفرید و از خاکستر آن زمین را کانَ کُلَّ شَئ ماء،وَکانَ عَرشَه عَلَی الماء فَاَمَرَاَلله جل وعِزالماء فَاضطرم ناراً،ثُمَّ اَمَرَالنَّارفَخَدَمَت، فَارتَفَعَ مِن خَمودُها دِخانَ، فَخَلَقَ الله السَّماواتِ مِن ذلک الدِخانَ وَ خَلَقَ الارضِ مِن الرُماد… (۹)
پس از بارش های باران، زمین کم کم آماده رویش گیاهان می گردد و نخستین گیاهی که از زمین سر بیرون می آورد بنابر آن چه از روایات به دست می آید بوته ی دبـــا بوده است، چنان که امام رضا (ع) می فرمایند: مردی از امیرالمؤمنین(ع)پرسید: نخستین درختی که روی زمین غرس شد، نامش چیست و نخستین گیاهی کـه در زمین روییده چه بوده است؟ قالَ یا اَمیرَالمؤمِنین اِخبِرنا عَن اَوَّلَّ شَجَره غَرَستَ فِی الاَرض؟ فَقالَ: اَلعَوسِجه وَ مِنها عَصِیَ موسی (ع) و سأله عَن اَوَّ لَ شَجَرَه نَبِتَت فِی الاَرضِ فَقالَ هــی الدبا وَ هو القرع.(۱۰)
فرمود نخستین درختی که بر زمین غرس شد درخت عوسجه بوده که عصای حضرت موسی از این نوع درخت است، امّا نخستین رستنی که از رمین روییده دبــا یا قرع است، قرع را کدوی رومی نیز می گویند.(۱۱)
عوسجه درختی است تقریباً به اندازه درخت انار، پرخار، برگش تند، مایل به دراز با رطوبت چسبنده، میوه اش به اندازه نخود مایل به دراز وبه رنگ سرخ، این میوه به درخت، به مدّت طولانی می ماند و نمی ریزد، نوعی از این درخت برگش مایل به سرخی، خارآن بیشتر، شاخه ها درازتر و میوه اش عریض و با غلاف است.(۱۲)
نخستین درخت
امیر المؤمنین (ع) می فرماید: نخستین درختی که روی زمین آفریده شد نوعی از درخت خرما به عنوان عجوه بوده است.(۱۳)
عجوه نوعی از درخت خرماست که به عنوان بهترین خرماها و مادر آن ها به حساب می رود.(۱۴)
ابن عربی معتقد است خداوند درخت خرما رااز زیادی طینت (سرشت) آدم(ع) آفرید، بنابراین نخل، خواهر آدم است که در زبان شرع ازاو بعنوان عمه انسان یاد شده است.(۱۵) شاید از این رو از او بعنوان عمه انسان یاد شده است که این درخت بسیاری از ویژگی های انسان را داراست.
نخستین چشمه
نخستین چشمه ای که در زمین جوشید چشمه ی حیوان یا آب حیات بوده است ، قالَ اَمیرَالمؤمِنین (ع): اَوَلَ عَینَ نَبِعَت علی وَجهِ الاَرضِ عَینَ الحَیاه(۱۶) ظاهراً با بارش بارن، حیات نیز به زمین سرازیر شده ، به ویژه قرآن در آیه قبل اشاره کرد: ما هر چیز زنده ای رااز آب آفریدیم.
امروز ما به روشنی می بینیم آبزیان بسیاری، از خود آب پدید می آیند : مثلاً قناتی احداث می شود ، نهری کشیده میشود ، پس از مدتی نه چندان دور ماهیان فراوانی دیده می شوند و… با این که می دانیم هیچ کس در آن قنات ماهی رها نکرده است، این سخن راابن سینا در مقــاله پانزدهم از فن هشتم طبیعیات شفا در فصل اول ذکر کرده است، پس هیچ بعید نیست همه ی حیوانات دریایی از آب دریا به وجود آمده باشند.
بنابراین آب، منشأء حیات است، حتی زمین مرده را زنده میکند؛اِنَّ الله یُحیی اَلاَرضِ بَعدَ مَوتِها وهمچنین وَالله اَنزَلَ مِنَ السَماءِ ماءَ فاحِیا بِهِ اَلاَرضِ بَعدَ مَوتِها(۱۷)
زنده شدن زمین در نخستین روزهای بهاری توسط آب و هوا صورت می گیرد ، بنابراین آب وهوا هردو حیات بخش اند وشرایط زندگی وحیات بسیاری از جنبندگان را فراهم می آورند.
آفرینش جنبندگان
قرآن درباره ی آفرینش سایر جنبندگان پس از بیان قانون عام مبنی بر آفرینش هرچیز زنده از آب می فرمایند:
وَاللهَ خَلَقَ کُلِّ دابَه مِن ماء فَمِنهُم مِن یَمشئ علی بِطنه وَ مِنهُم مِن یَشمئ علی رَجُلَین وَ مِنهُم مِن یَشمئ علی اربَع یَخلَقُ الله ما یَشاء اِنَّ الله علی کُّلَّ شَئ قَدیر(۱۸)
خداست که هر جنبنده ای را ابتدا از آبی آفرید، پس پاره ای از آنها بر روی دو پا و بعضی از آنها بر روی چهار پا راه می روند خدا هر چه بخواهد می آفریند، در حقیقت خدا بر هر چیزی تواناست
از آیه استفاده می شود که آفرینش همه ی جنبندگان ازآب بوده است گر چه آیـه مزبور در مقام بیان اصناف ، تنها به گروه هایی از آن ها اشاره کرده است، ولی می دانیم گروههای نامبرده همه ی جنبندگان نیستند. در حدیث می خوانیم پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود: کُلِّ شَئ خَلَقَ مِن الماء(۱۹) و از برخی روایات نیز استفاده می شود که بسیاری از جنبندگان از خاک زمین آفریده شده اند. حضرت موسی بن جعفر علیه السلام می فرمایند: خداوند چون زمینی که دارای خون نیستند از خاک آفریداِنَّ الله لَما خَلَقَ الاَرضَ خَلَقَ دِبابات الاَرض مِن غَیرَ فَرثِ ولِادَم، خَلَقَها مِن تُرابِ(۲۰) و از بعضی روایات نیز استفاده می شود که خلقت انسان بعد از سایر حیوانات زمینی بوده است. (۲۱)بنابراین آفرینش انسان پس از آن رخ داده کـه زمین پر از گیاه ، درخت و انواع حیوانات دریایی و زمینی بوده است گـویا خداوند خوان کرم گسترده ، انواع نعمتها مهیا کــرده و آن گاه انسان را بعنوان بهترین نوع آفریده ها خلق نموده، به مهمانی فرا خوانده و همه چیز را مسخر او داشته است.
آفرینش جن
شایان ذکر است قبل از پرداختن به کیفیت آفرینش انسان به چند حدیث توجه شود:
۱- امام باقر(ع) در روایتی می فرماید: قبل از خلقت نسل کنونی بشر خداوند هفت دوره جهان آفریده که نسل آدم نبوده اند، و هر دوره پس از دوره ای منقرض شدند، سپس آدم ابوالبشر را آفرید و نسل کنونی را از او پراکنده ساخت.(۲۲)
۲- امام باقر(ع) در حدیث دیگر فرمود: لَقَد خَلَقَ اللهُ تَبارَکَ وَ تَعالی اَلِف اَلِف آدَمَ، وَاَنتَ فِی آخَرَ تِلکَ العَوالِم وَ اولئِک الادمیین(۲۳):خداوند هزار هزار (کنایه از عدد بی شمار)جهان و هزار هزار آدم آفرید که شما در آخرین جهان و از آخرین آدم ها هستید.
۳- امام صادق (ع)در حدیثی می فرماید: چون خداوند زمین راآفرید پنجاه هزارسال (کنایه از سال های زیاد )آن ها را رها کرد، سپس موجوداتی آفرید که نه از جنس جن بودند نه از فرشته و نه از انسان ، این ها دهها هزار سال ماندند و سپس منقرض گشتند، سپس جن را آفرید که پس از مدتی بنای خون ریزی و فساد در زمین را شروع کردند، کار جـن ونـاس زمینه ای برای زمینه ای شد که فرشتگان با آفرینش انسان لـب به سؤال گشودند که خداوندا، آیا می خواهی در زمین بـاز کسی را بیافرینی که تباهی به بار آورد و خونریزی نماید؟ أتَجعَل فیها مَن بِفَسَد فیها و یُسَفِّکُ الدماء(۲۴).
قرآن مجید با اشاره به آفرینش انسان خاطر نشان می سازد که آفرینش جن قبل از خلقت انسان صورت گرفته است:وَالجان خلقناه من قبل من نار السموم(۲۵): جن را پیش از آدم از آتش گرم وسوزان خلق کردیم،ابلیس نیز از این گروه بود که قبل از آدم به عبادت اشتغال داشت وَ اِذ قُلنا لِلملائکه اُسجُدوا لِا الآدَمَ فَسجدوا الّا الابلیس کـان مِنَ الجِنّ.(کهف/۵۰) : هنگامی که به فرشتگان گفتیم: آدم را سجده کنید، همه، جــز ابلیس سجده کردند، او از گروه جــن بود واز فرمان پروردگارش سر پیچید. علی بن ابراهیم حدیث جالبی ازامام باقر(ع) و ایشان ازنوشته های امیرالمؤمنین (ع)نقل میکند که یکی از نواده های ابلیس به نامهام خدمت پیامبراسلا م (ص)آمد وگفت: من به دست حضرت نوح(ع) توبه کردم وبا اودرکشتی بودم وهنگامی که به قومش نفرین کرد اورا مورد عتاب قرار دادم، همچنین باابراهیم(ع)بودم هنگامی که به آتش افتادوخداوند آتش را بر سر او سرد و سلامت کرد، وهنگام غرق شدن فرعون ونجات قوم بنی اسرائیل با حضرت موسی(ع) بودم همچنین با هود وصالح بودم، ودر کتابها خواندم که به تو نوید می دادند، سلام می رسانند وتورا به عنوان افضل پیامبران و گرامی ترین آنان می خوانند، اینک آمده ام به آنچه خداوند بر شما نازل فرموده مرا آموزش دهید، آنگاه رسول خدا(ص) به امیرالمؤمنین(ع) دستور فرمود اورا آموزش دهد…(۲۶)بر فرض صحّت حدیث،معلوم می شودمهلت خداوند به ابلیس تا روز قیامت بی حکمت نبوده وچه بسـا فرزندان ونوادگان فراوانی از او به راه راست هدایت شده باشند و معلوم می شود آنان نیز چون پدرانشان ابلیس از ویژگی اختیار بهره منداند.
آفرینش انسان
در تورات می خوانیم:خــداوند آدم رااز خاک زمین صورت داد ونسیم حیات را در دماغش دمید.(۲۷) قرآن ، آغاز آفرینش انسان رااز خاک دانسته است خَلقَه مِن تُراب(۲۸) خَلَقَکَ مِن تُراب ثُمَّ مِن نُطفَه(۲۹) ، خَلَقَکُم مِن تُراب(۳۰) خَلَقَکُم مِن تُراب ثُمَّ مِن نُطفَه(۳۱) خَلَقَناکُم مِن تُرابِ ثُمَّ مِن نُطفِه(۳۲) ، بعد با آب آمیخته و گِل شدخَلَقَکُم مِن طین(۳۳) شیطان اشاره به اینجا داشت که لب بــه اعتراض گـشود و گفت: اِسجِد لِمَن خَلَقَتَ طیناً(۳۴)ابلیس گفت: آیا برای کسی که از گل آفریدی سجده کنم، غاقل از اینکه :
آدمی بسرشت ازیک مشت گل برگذشت از چرخ و از کوکب دل
البته این گل، ساده نبوده و اوصافی نیز داشته است، مانند چیزی کــه از برگزیده وعصاره سلاله گــل استلَقَد خَلَقَنَا الِانسانَ مِن سَلالَه مِن طین(۳۵) به یقین انسان رااز عصاره ای از گل آفریدیم، این گل به گونه ای بوده که چسب داشته
خداوند درباره آفرینش جهان ماده نخست جرمی آب گونه همراه هوا آفرید و از میان آن، دود و کــف پدید آمد، از جرم کـف ، زمین آفریده شد و از دود و گاز آن اجرام فضایی را مانندگل های رسی که سرشته می شوند اِنّا خَلَقناهُم مِــن طین لازب(۳۶): ماآنان رااز گلی چسبنده آفریدیم، این گل رنگش تغییر کرده تیره رنگ ولجن گونه شده استمِن صَلصالِ مِن حَماءِ مَسنون(۳۷)در حقیقت انسان رااز گلــی خشک، از گلی سیاه و بدبوآفریدیم. گرچه ازپاره ای روایات به دست می آید مراد ازگل بدبو ، طینت آدمیان بدکرداراست نه گل ظاهری آنان.(۳۸) باری گل مایه انسان، به تدریج سفال گونه گردیده است صَلصالٍ کَالفَخّار(۳۹) انسان رااز گل خشکیده ای سفال مانند آفرید: به ظاهر برخی روایات نخستین عضوی که از بدن انسان آفریده شد چشمان او بوده است.(۴۰) ، وچون کار بدن سازی بـه پایان رسید واندام او موزو نوآراسته گشته ، خداوند از روح خود در او دمید ثُمَّ سَواه وَ نَفَخَ فیهِ مِن روحَه(۴۱)آنگاه اورا درست اندام کرد و از روح خویش در او دمید.
خلاصه مطلب:
۱. خداوند درباره آفرینش جهان ماده نخست جرمی آب گونه همراه هوا آفریده واز میان آن، دود و کف پدبد آمــد، از جرم کف، زمین آفریده شد و از دود و گاز آن اجرام فضایی.
۲. همه اطراف زمین را آب گرفته بود و مکّه به عنوان نخستین قطعه خشکی از این فراگرد رخ بیرون نــمود و آب به تدریج عقب نشست و بر مقدار خشکی افزود.
۳. زمین در مراحل نخستین خشک و سوزان و گداخته و مرده بوده و سپس باران بر آن باریده وبه تدریج آماده پذیرش حیات، توسط آب آسمان گردید است .
۴. آب باران همراه خود حیات را به زمین ارمغان داشته و چشمه ها جوشیده اند؛ تاجایی که زمین نیز خود حیات آفرین شده است.
۵. از این پس، رستنی ها ودرختان در زمین پدیده آمده وبه بار نشسته اند.
۶. با پیدایش آب و آماده شدن خاک بعنوان دو مبدأ حیات آبزیان فراوان و جنبندگان زمینی و انواع حیوانات پدیدار گشتند.
۷. خداوند موجودات فراوانی آفریده است که از جنس بشر نبوده اند و پس از مدت طولانی منقرض شده اند. وشاید ازجمله آنها دایناسورها شناخته شده اند.
۸ . آفرینش جن وانس پیش از آفرینش انسان بوده است. خمیر مایه آفرینش جن آتش و دود است ، ابلیس نیز از این گروه است.
۹. قرآن مراحل تکوین و پیدایش انسان را از آب ، خاک، گل(ترکیبی از آب و خاک) عصاره گل، گل چسب دار، گــل بوگرفته و تیره رنگ، گلی که چون لای و ته نشین آب به تدریج خشک و سفال گونه گردیده است.
۱۰. خداوند ، عناصر و اجرام آب، هوا و خاک، نور و سایر عناصری که در آن هاست به گونه ای آفریده که سرتاسر جهان را فرا گرفته و همه رازه مند، با جوش و خروش، تبدیل، تغییر، دگرگونی، ناایستایی و صورت پذیر می باشند ، عناصر یاد شده می توانند کنار هم قرار گیرند و در شرایط ویژه جرمی را روح مایه ، این شرایط وقتی
در دریاها جمع آیند می توانندموجب پیدایش آبزیان گردند و هر دسته از شرایط، یک نوع آبزی را مایه گردند، چنان که ابن سینا اشاره کرده است.بنابراین هیچ بعیدنیست باکنارهم قرارگرفتن ذرات مناسب، درشرایط ویژه، توسط دست های مرموزوناپیدای کارگزاران عالم ، دربرهه ای اززمان انواع حیوانات دریایی، و درپاره ای اوقات انواع حیوانات خشکی، وبااراده ویژه خداوندازهمان مایه های آب، نوربه ویژه نورخورشید ومنبع لایزال انرژی، یک مشت گل ولای بـوگرفته و تیره رنگ، موجودی به نام انسان به وجودآید، واوراهدایت کند،چنان که سایرحیوانات راهدایت کرده ومی تواند ازدود وآتش سوزان که دراندیشه ی ما هر چیز را نابود می کندموجودی به نام جن بیافریند، وقبل ازانسان نیزموجوداتی آفریده باشند که ازمایه های دیگر،وغیرازآن چه ذکرشد.
۱۱.آنچه تاکنون مورد بررسی قرارگرفت،تنها درآفرینش آسمان ها وزمین ما تدریج،تکامل گسترش،انبساط وبسط رامشاهده کردیم،امّا درآفرینش وتنوع آغازین حیوانات اعم ازدریایی وخشکی وانسان ما هیچ اثرتکامل تدریجی وتغییرانواع ندیدیم، به ویژه که برهریک ازانواع، واژهخلق وآفرینش مستقلاً بکاررفته است.افزون بر این، درتاریخ علم دلیل قطعی برتبدیل انواع به چشم نمی خورد،پس امکان ندارد خوک دراثر تکامل خرس شود
وخرس به تدریج میمون گرددو…
* * *
پی نوشت ها:
۱.آل عمران/۹۶
۲.توحید صدوق،باب۳۶:تفسیر قمی:۲/۷۰ ؛احتجاج طبرسی:۲/۷۵ ؛بحار:۵۴/۶۴ ، ۷۲،۶۵
؛تفسیرنورالثقلین:۱/۲۰۳وبعد
۳و۴. همان
۵ و۶ . بحار:۵۴/۸۷ ،۹۳/۸۸
۷. انبیاء/۳۰
۸ . بحار:۵۴/۷۳ ، ۹۷
۹. همان، ص۹۸
۱۰. عیون الاخبارالرضا: ۲/۲۲۱ ، باب۲۴، ط اعلمی بیروت۱۴۰۴ ه.ق؛بحار:۶۶/۱۱۱
۱۱. تحفه حکیم مؤمن، ص۱۱۲
۱۲. همان، ص۱۸۲
۱۳. کمال الدین صدوق:۱/۲۹۵؛ عیوالاخبارالرضا:۲،باب۶ ؛ بحار:۱۰/۲۱/۸۸ ؛۱۲/۷۸ ؛۶۰/۳۹ ؛۴۰ ؛ ۶۶/۱۱۲، ۱۲۹
۱۴. محاسن برقی، ص۵۲۸ وبعد
۱۵. فتوحات: ۱/۱۲۱
۱۶. کمال الدین ، ص۲۹۲؛ علل الشرایع: ۲، باب۶ ؛ بــحار: ۱۰/۲۱؛ ج۳۶/۳۷۵
۱۷.حدید/۱۷ ؛ نحل/ ۶۵
۱۸. نور/ ۴۵
۱۹. بحار:۵۷/ ۲۰۸
۲۰. همان: ۴۸/۱۴۳
۲۱. همان: ۵۷/۲۰۶،۱۰۴
۲۲. ر.ک، خصال:ابن بابویه:۲/۳۵۸،باب۷ ، حدیث۴۵؛ بحــار:۵۴/۳۱۹
۲۳. خصال، ص۶۵۲ ؛ بحار۵۴/۳۲۱
۲۴.تفسیر عیاشی: ۱/۳۱ ؛ بحار:۵۴/۸۶ وج۱۱/۳
۲۵. حجر/۲۷
۲۶.تفسیر نورالثقلین: ۳/۸ ذیل آیه ی ۲۷ سوره حجر
۲۷. تورات،سفر تکوین،فصل۲،بند۸
۲۸.آل عمران/۵۹
۲۹. کهــف /۳۷
۳۰. روم/۲۰
۳۱.فاطر/۱۱؛ غافر/۶۷
۳۲. حج/۵
۳۳.ر.ک:انعام/۲؛ سجده/۷؛ اعراف/۱۲، اسری/۶۱ ، ص/۷۶
۳۴. اسری/۶۱
۳۵.مؤمنون/۱۲
۳۶. صافات/۱۱
۳۷. حجر/۳۳،۲۶
۳۸.تفسیرنورالثقلین:۳/۷
۳۹. الرحمن/۱۴
۴۰.بحار: ۱۱/۱۱۸؛ ج ۱۴/۳۷۳
۴۱. سجده/۹
