معیاری که در قرآن اعلام شده مبنی بر اینکه مؤمنان را از اثر سجدههایشان میتوان شناخت، آیا باعث تحریک حس نفاق و ریاکاری در بین افراد نمی‌شود؟
پرسش
آیه ۲۹ سوره فتح که می‌گوید «مؤمنان را از اثر سجدههایشان میتوان شناخت»، آیا باعث تحریک حس نفاق و ریاکاری در بین مؤمنان نمی‌شود؟
پاسخ اجمالی
در آیه ۲۹ سوره فتح می‌خوانیم: «محمد، فرستاده خداست؛ و کسانى که با او هستند در برابر کفّار سرسخت و شدید، و در میان خود مهربانند؛ پیوسته آنان را در حال رکوع و سجود می‌بینى در حالى که همواره فضل خدا و رضاى او را می‌طلبند؛ نشانه آنها در صورتشان از اثر سجده نمایان است؛ این توصیف آنان در تورات و توصیف آنان در انجیل است».
در این آیه مبارکه، خداوند در مقام توصیف پیامبر اسلام(ص) و یاران واقعی حضرتشان است. اولین ویژگی آنان شدت عمل در برابر کفار و رحمت و مهربانی‌شان با یاران و مسلمانان است. در وصف بعدی، خداوند آنان را انسان‌هایی معرفی می‌کند که همواره در حال عبادت خداوند بوده و همه اعمالشان برای او میباشد و دائم در رکوع و سجود و همیشه به دنبال فضل و رضایت پروردگارشان هستند. بعد از این توصیفات، قرآن نشانه‌ای برای آنان بیان می‌کند که همان وجود اثر سجده در صورت‌های آنان است: «سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُود».
«سیما» در اصل به معناى علامت و هیئت است، خواه این علامت در صورت باشد، یا در جاى دیگر بدن، هر چند در استعمالات روزمره فارسى به نشانههاى صورت و وضع ظاهرى چهره گفته مىشود.
به تعبیرى دیگرى “قیافه” آنها به خوبى نشان مىدهد که آنها انسان‌هایى خاضع در برابر خداوند و حق و قانون و عدالت‌اند، نه تنها در صورت آنها که در تمام وجود و زندگى آنان این علامت منعکس است.[۱]
با توجه به مطالب بالا؛ چند معنا برای اثر سجود در آیه میتوان گفت:
۱. یکی از آشکارترین معانی برای این قسمت از آیه، همان وجود نشانه‌های سجده در پیشانی است.[۲]
۲. یکی دیگر از معانی اثر سجود که در روایات آمده، اثری است که بیداری شب‌ها جهت مناجات و اقامه نماز در جسم انسان می‌گذارد. این اثر می‌تواند همان اثر بی‌خوابی باشد و یا می‌تواند آن نورانیتی باشد که بر اثر نماز و سجده در سحر نصیب انسان‌های شب زنده‌دار می‌شود. در روایتی از امام صادق(ع) درباره این قسمت از آیه سؤال می‌شود و حضرت می‌فرماید: «مراد از این آیه، اثری است که به دنبال شب زنده‌داری در جسم انسان مشاهده می‌شود».[۳] در روایات دیگر، اقامه برخی از نمازها (مثل نماز شب) از دلایل نورانیت صورت و وجه بیان شده است.[۴]
۳. شاید هم یکی از معانی آیه، ظهور و آشکار شدن این اثر (اثر سجود) در قیامت باشد، همان‌طور که در آیه دیگر می‌خوانیم: «روزی که چهره‌هایی روشن و سفیدرو می‌شوند».[۵] بنابراین، مراد از اثر سجود نشانه‌ای است که در قیامت آشکار می‌شود.[۶]
البته جمع میان این معانى کاملاً ممکن است.[۷]
اگر مراد از اثر سجود، معنای سوم باشد که اشکال مطرح شده در پرسش، جایگاهی ندارد و اگر معنای اول و دوم مراد باشد باید گفت:
اگرچه برخی از عبادات مثل روزه در معرض دید نبوده و شخص روزه‌دار می‌تواند بدون آن‌که کسی مطلع شود روزها روزه بگیرد، اما طبیعی است که برخی عبادات این‌گونه نیست، مانند نماز جماعت که خود شارع نیز توصیه فراوان بدان کرده و مانند حج که نمی‌توان آن را مخفیانه انجام داد.
طبیعی است که هر عبادت ظاهری و هر نشانه‌ای از عبادت مخفیانه می‌تواند حس ریا و خودنمایی را در افراد تحریک کند، اما در نگاهی دیگر، این تهدیدات که اعمال خالصانه را تهدید می‌کند چیز بدی نیست؛ انسان مؤمن می‌داند قصد ریا و خود‌نمائی در عبادت، موجب نابودی اثر حقیقی آن است و قرار گرفتن در چنین موقعیتهایی باعث می‌شود که درجه اخلاص افراد به آزمایش گذاشته شود و آنها باید بیشتر تلاش کنند تا چنین وسوسه‌هایی را از خود دور نمایند و بدیهی است که برای این تلاش هم، خداوند اجر و ثواب مضاعف به آنان خواهد داد.
پی نوشت:
[۱]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲۲، ص ۱۱۵، تهران، دار الکتب، ۱۳۷۱ش.
[۲]. همان.
[۳]. صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۴۷۳، قم، دفتر نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق.
[۴]. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ج ۱۲، ص ۱۷۳، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۴۰۸ق.
[۵]. آل عمران، ۱۰۶.
[۶]. دهقان، اکبر، نسیم رحمت، ج ۱۲، ص ۲۲۶، قم، حرم، ۱۳۹۲ش.
[۷]. تفسیر نمونه، ج ۲۲، ص ۱۱۵.
