در پرتو آنچه گذشت روشن می شود که هدف اصلی از جنگ مقدس و مشروع یا جهاد فی سبیل الله در اسلام چیزی جز استکمال جامعه انسانی و قرب او به خداوند متعال نیست ؛ و این نیز جز با بسط توحید و گسترش عدالت ، به عنوان عالی ترین ارزشهای الهی و انسانی امکان پذیر نیست . اما در عین حال ، این هدف کلی را می توان با توجه به نصوص جهاد ، به اهداف جزیی و روشن تری تقسیم کرد . برای این منظور باید دید که قرآن کریم و نیز سنت معصومین – علیهم السلام – جهاد و پیکار مسلحانه را با چه گروهها و جوامعی و به چه منظوری مجاز و یا واجب دانسته اند .۱- جهاد با تجاوزکاران و آواره کنندگان مؤمنان و جبهه توحید . اولین آیاتی که پس از دوران صبر و استقامت ، اجازه پیکار مسلحانه را به مسلمانان داد ، آیات ۳۸ تا ۴۰ سوره حج است . در این آیات خداوند متعال ، در برابر ظلمی که بر مسلمانان رفته است و آوارگی از منزل و دیار که بر آنان تحمیل گشته است به آنان اجازه جهاد می دهد . همین مسئله فی حد نفسه برای برخی سطحی نگران ، و بعضا غرب باوران و مرعوبین فرهنگ غربی ، این نگرش را پدید آورده است که اصولا در اسلام جنگ و جهاد ، جز به منظور دفاع ( به معنای محدود آن ، یعنی دفاع در برابر تهاجم فیزیکی ) تشریع نشده است ، اما استقلال در اندیشه و مطالعه برخی دیگر از آیات قرآنی ، انواع و اهداف دیگری از جهاد را با توجه به جبهه مقابل برای ما روشن می سازد . برای نمونه :
۲- جنگ با مشرکان ( توبه / ۳۶ )
۳- جنگ با کافران ( توبه / ۱۲۳ ؛ فرقان / ۵۲ ؛ محمد صلی الله علیه و آله / ۴ )
۴- اهل کتاب ( توبه / ۲۹ )
۵- منافقان ( توبه / ۷۳ ؛ تحریم / ۹ )
۶- اهل بغی ( حجرات / ۹ )
۷- جنگ با استضعافگران ( نساء / ۷۵ )
با مطالعه ی این آیات ، می توان جهاد را به انواع مختلفی تقسیم کرده و بر اساس آن اهداف جهاد را تبیین کرد . در یک تقسیم کلی جهاد به دو نوع جهاد دفاعی و جهاد ابتدایی تقسیم می شود .
الف) جهاد دفاعی
مقصود از جهاد دفاعی ، جنگی است که در برابر تهاجم ، تجاوز و ظلم دشمن ، صورت می پذیرد ، خواه این دشمن مهاجم ، کافر باشد یا مسلمان . به همین دلیل جهاد دفاعی خود به دو شاخه کوچکتر تقسیم می پذیرد :
۱) جهاد دفاعی خارجی ، در برابر تهاجم کافران و دولتهای کفر .
۲) جهاد دفاعی داخلی ، یا جهاد با اهل بغی ، یعنی شورشگران مسلح علیه حکومت اسلامی .
مشروعیت این دو نوع جهاد ، آنچنان بدیهی است که حتی مخالفین جنگ نیز با اصل آن مخالفتی ندارند هرچند در چند و چون آن سخنهایی دارند .
ب) جهاد ابتدایی
مقصود از جهاد ابتدایی – بر خلاف ظاهر عبارت – جنگی نیست که مسلمانان آغاز کننده ی آن باشند ، بلکه منظور جنگی است که به دلیلی غیر از تهاجم فیزیکی دشمن ، تحقق می یابد ، این جنگ – که در برابر دشمن خارجی انجام می شود – خود به دو شاخه کوچکتر تقسیم می شود :
۱- جهاد آزادیبخش با استضعافگران ، به منظور حمایت از مستضعفان و ملتهای تحت ستم و استبداد .
۲- جهاد دعوت با مشرکان ، کافران ، اهل کتاب و منافقان ( خارج قلمرو دولت اسلامی ) به منظور فراهم ساختن زمینه های بسط توحید و رفع موانع از سر راه آن و نیز تأمین امنیت مسلمانان و زندگی مسالمت آمیز با سایر دول و جوامع .
در این میان ، تشریع جهاد ابتدایی – بویژه نوع اخیر آن – موجب پیدایش این توهم شده است که اسلام طرفدار جنگ است و زندگی و روابط مسالمت آمیز و حقوق بین المللی و حقوق بشر را به رسمیت نمی شناسد . از همین رهگذر ، حقوق ا سلام مورد هجوم سطحی نگران و غرب باوران واقع شده است که پاسخ و توضیح را در مبحث ماهیت جهاد بیان خواهیم کرد .
با عنایت به آنچه گذشت ، اهداف جهاد اسلامی را – فی الجمله – می توان چنین برشمرد :
۱- دفاع در برابر تهاجم فیزیکی دشمن خارجی ؛
۲- دفاع در برابر شورشگران مسلح داخلی ؛
۳- رهایی مستضعفین ؛
۴- تأمین امنیت مسلمانان و زندگی مسالمت آمیز با دولتها و جوامع غیر اسلامی ؛
۵- فراهم ساختن زمینه های بسط توحید و رفع موانع از سر راه آن .
و بدینگونه مشاهده می کنیم که هیچ یک از اهداف غیر انسانی – که موجب پیدایش جنگهای خانمان سوز فراوانی در طول تاریخ شده است – از قبیل منافع مادی و اقتصادی ، حب جاه و تفوق طلبی و استیلاجویی کشورگشایی وقهرمانخواهی ، دعواهای شخصی ، شهرت پرستی و معشوقه طلبی و … در اهداف جنگ و جهاد اسلامی دیده نمی شود ، بلکه اهدافی عالی و انسانی مورد نظر است که طبعا جنگ را از ناحیه دولت اسلامی از نهب و غارت و وحشیگیری و خانمانسوزی و در یک کلام هلاک حرث و نسل ، دور می دارد و از این جهات ، جایی برای انتقاد باقی نمی گذارد ، که در بحث مربوط به شیوه ی جنگ و جهاد توضیح بیشتری خواهیم داد .
ماهیت جهاد ابتدایی
هرچند برخی سطحی نگران و غرب باوران « در صدد بر آمده اند که جواز جهاد ابتدایی را منکر شده و جهاد مشروع را منحصر به دفاع و قصاص قلمداد کنند … و جمیع آیات قرآنی راجع به جهاد را بر جهاد دفاعی تطبیق کنند و همه جنگهای مسلمانان ، در زمان پیامبر گرامی – صلی الله علیه و آله – را جنگهای دفاعی قرار دهند ، اما : « واقع این است که مشروعیت و جواز ابتدایی از ضروریات فقه اسلام است . این که آیا در قرآن کریم آیه ای دال بر جواز یا وجوب جهاد ابتدایی هست یا نیست ، و نیز این که آیا در زمان حیات رسول اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – جهاد ابتدایی رخ داده است یا نه ؟ ، هیچ یک به اصل مشروعیت این قسم جهاد ضربه ای وارد نمی آورد ». (۱)
با مسلم بودن جهاد ابتدایی در اسلام ، باید دید که آیا این نوع از جهاد ، از ماهیتی متعالی و انسانی برخوردار است تا بتوان آن را در ردیف جنگهای مقدس و الهی قرار داد ؟ افزون بر آن ، بررسی ماهیت جهاد ابتدایی از این جهت نیز ضرورت دارد که از یک سو برخی با توجه به ظاهر عبارت «ابتدایی» تهاجمی و تجاوزکارانه بودن را از این نوع جهاد استنباط می کنند و آن را به انتقاد می کشند و برخی دیگر ، بخصوص با توجه به اصلی ترین نوع جهاد ابتدایی ، یعنی جهاد دعوت ، آن را مخالف اصل آزادی اندیشه ، و موجب تحمیل عقیده دانسته اند و از این زاویه جهاد ابتدایی را محکوم می کنند . اما حقیقت این است که جهاد ابتدایی نه تهاجم است و نه تحمیل عقیده
