معناى لغوى و عرفى رحم
رحم درلغت و عرف به معناى مطلق نزدیکان و بستگان است و به این نام (رحم)، نامیده شدهاند براى توجه دادن به اینکه همه آنها از یک جا هستند و اصلِ رحم از ماده رحمت است و این بدان روست که آنها نوعاً به یکدیگر رحمت و دلسوزى دارند.
معناى اصطلاحى رحم
رحم در اصطلاح فقه برگرفته از همان معناى لغوى است؛ یعنى مطلق نزدیکان و بستگان، چه مذکّرباشند و چه مؤنث، جز ورثه باشند یا نه، محرم باشند یا غیر محرم، مسلمان باشند یا کافر، از طرف پدر باشند یا مادر، یا هردو. البته لازم است که از نظر نسبى بسیار دور نباشند و گرنه باید گفت همه انسانها از اقربا و بستگان همند؛ زیرا همه آنها فرزندان حضرت آدم و حوّا هستند و مرجع و معیار در تمامى این موارد عرف است. و همین قول مشهور فقهاست اگرچه اقوال دیگرى هم در مسأله وجود دارد.
سؤال: آیا خویشاوندان زن از ارحام شوهر محسوب مىشوند که صله با آنان واجب باشد یا خیر؟ همین طور خویشاوندان شوهر از ارحام زن محسوب مىشوند یا خیر؟
جواب: خیر، خویشاوندان زن یا شوهر جز ارحامِ دیگرى نمىباشند.
معناى صله و قطع و حد آن
صله در مقابل دورى کردن و قطع است؛ بنابراین صله، رسیدگى، احسان، خبرگیرى و مانند آن مىباشد که در مقابلِ آن قطع رحم است. و مرجع و معیارِ در آن عرف است؛ زیرا به حسب عادات و رسومِ افراد و نزدیک و دور بودنِ آنها فرق میکند و واضح است که صله و رسیدگى کردن به بستگان مختلف است، ممکن است بعضى نیاز مادّى داشته باشند و بعضى نیاز مادى نداشته ولى به کمک دیگرى نیازمند باشند. مانند پیرمرد و پیرزن افتادهاى که باید آنان را جمع آورى نمود، و بعضى ممکن است کمکِ فکرى بخواهند، و بعضى هیچ نیاز ندارند باید از آنان احوالپرسى کرد که اولیاى دین فرمودهاند: صِلُوا اَرْحامَکُمْ وَلَوْ بِالسّلامِ.
سؤال: به نظر جنابعالى حداقل صله رحم و قطع رحم چه مقدار است؟
جواب: حداقل صله رحم آن است که در عرف گفته شود: «فلان کس با خویشاوندانش ارتباط دارد» و اگر طورى رفتار کند که بگویند: «قطع رابطه کرده» قطع رحم محسوب مىشود و بستگان در این رابطه متفاوتند.احکام صله رحم
.۱ واجب: مقدارى است که آن را از قطعِ رحمِ حرام خارج سازد.
.۲ مستحب: زیادتر از مقدار واجب صله مستحب است.
.۳ حرام: صله ارحامى که از نظر شرع رسیدگى و ارتباط با آنان ممنوع است. مانند کفّارِ حربى و ناصبىها و…
صله نسبت به ارحامى که با ما قطع رابطه مىکنند
کسى که با ما قطع رابطه کرده است، حقّ او به خاطر قطع رابطه از بین نمىرود و ما وظیفه قطع رابطه نداریم؛ زیرا اگرکسى به وظیفهاش رفتار نکرد وظیفه دیگرى ساقط نمىشود. (و از روایات استفاده مىشود که این نوع صله رحم پاداش و کمالش بیشتر است.)
بعضى از آثار صله رحم
قالَ اَبُوجَعْفَرٍ(ع): صِلَهالرّحِمِ تُزَکّى الْأَعْمالَ، وَ تُنْمِى الأَمْوالَ، وَ تَدْفَعُ الْبَلْوى، وَ تُیَسّرُ الْحِسابَ، وَ تُنْسِئُ فِى الأَجَلِ.
حضرت باقر(ع) مىفرماید: صله رحم سبب مىشود:
.۱ کارهاى انسان از نقص به دور و موردِ قبول واقع شود و یا این که پاداش اعمالش زیاد گردد. .۲ اموال شخص زیاد گردد. .۳ بلاها و گرفتارىها از او دور گردد .۴ حساب اموال و اعمالش آسان گردد .۵ عمرش طولانى شود.
چند استفتا
سؤال: آیا صله رحم با خویشاوندى که کافر یا مرتد محسوب مىشود نیز واجب است؟
جواب: صله رحم مطلقاً واجب است.
سؤال: آیا انسان مىتواند از نظر شرعى با خویشاوندانى که بى تقوا و بىنماز و ضد انقلابند از قبیل پدر، مادر، خواهر و غیره قطع رحم نماید؟
جواب: قطع رحم جایز نیست؛ ولى باید آنها را با مراعات موازین، امر به معروف و نهى از منکر نمایند.
سؤال: اگر ارحامِ انسان مرتکبِ فسق علنى شوند به طورى که معاشرت با آنها انسان را نیز در معرض گناه قرار دهد، آیا بازهم معاشرت با آنان واجب است؟
جواب: باید سعى کند در گناه واقع نشود؛ بلکه آنان را ارشاد نماید.
سؤال: اینجانب پدرى دارم که خوش اخلاق نیست و مغرور و خودپرور مىباشد و درحقّ خانواده خود ظلم روا مىدارد و من از وقتى که به تکلیف رسیدهام درحال مبارزه با پدرم هستم، اگر جوابش را همان موقع در حضور دیگران بدهم که کار نادرست و ناشایست انجام دادهام و اگر تنها با پدرم صحبت نمایم حرفم را قبول نمىکند و مىگوید در مقابل پدرت درشتى نکن، خلاصه نمىدانم چه کنم؟ آیا شما صلاح مىدانید که من این صحبتها را بنمایم یا نه؟
جواب: حفظ احترام والدین و مراعات ادب در صحبت با آنان لازم است و درموارد لزوم امر به معروف و نهى از منکر، اگر مأیوس از تأثیر باشید، تکلیف ساقط است.
سؤال: آیا قطع رابطه با ارحامى که تجاهر به گناهان مىکنند جایز است یا نه؟
جواب: اگر قطع مراوده، موجب تنبّه و ارتداعِ آنها از معصیت باشد، لازم است قطع مراوده شود.
سؤال: شخصى یکى از اقوامش علاوه بر تارک الصّلاه بودن، به بعضى از مقدسات بى احترامى مىکند و او براى احترام پدر و مادر حرفى به او نمىزند؛ ولى قلباً از او ناراضى و ناراحت است آیا همین مقدار در نهى از منکر کافى است؟
جواب: اگر مىتوانید او را نصیحت کنید و امر به معروف و نهى از منکر نمایید، ناراحت شدن پدر و مادر مُسقِطِ تکلیف نمىشود، و اگر رفت و آمد با چنین افرادى تأیید آنان باشد ترک کنید.
سؤال: رفت و آمد با اقوامى که مقید به قوانین اسلامى نیستند (براى مثال بى حجاب در جلو ما ظاهر مىشوند) با توجه به واجب بودن صله رحم چه حکمى دارد؟
جواب: اگر این رفت و آمد مایه نهى از منکر مىشود مانعى ندارد و در غیر این صورت ترک کنید.
سؤال: هرگاه کسى در صله رحم نسبت به بعضى از ارحامش به این نتیجه برسد که او نه تنها از دیدنش خوشحال نشده، بلکه ناراحت هم مىشود آیا با این شرایط بازهم صله رحم واجب است، با اینکه ممکن است به تحقیرشدن انسان بینجامد؟
جواب: با چنین شرایطى صله رحم واجب نیست.البته در صورتى که راه دیگرى براى صله رحم وجود نداشته باشد.
سؤال: با وجود این که احسان به والدین واجب است، اگر شوهر اجازه رفتن به منزل آنها را ندهد آیا مىشود بدون اذن او به منزل والدین رفت؟
جواب: شوهر مىتواند زن را از خارج شدن از خانه منع کند؛ اما نمىتواند از احسان به والدین منع نماید، چون احسان اعم از رفتن به خانه آنهاست.
