هیوم در قسمت دوم نقدش بر برهان نظم می گوید: این برهان آنگاه یک برهان تجربی بود که مکرر تجربه شده بود، یعنی مکرر جهانهایی به همین شکل و همین وضع و همین نظام از موجوداتی شاعر و انسان ماب صادر شده بود و ما با تجربه رابطه چنین نوع معلولی را با علتی انسان ماب احساس کرده بودیم، پس از آن با دیدن جهانی شبیه جهانهای تجربه شده، حکم می کردیم که این جهان نیز مانند آن جهان ها علتی انسان ماب دارد. در صورتی که چنین نیست. تجربه ای که در مورد ساخت کشتی و خانه و شهر داریم با تجربه ای که در مورد جهان باید داشته باشیم، یک سنخ نیست، پیدایش و تکوین جهان که در طول میلیاردها سال تدریجا رخ داده، شباهتی به تکوین کشتی یا خانه ندارد.
در نقد اخیر هیوم پنداشته است که الهیون می خواهند ثابت کنند که عالم کاملا شبیه آثار و مصنوعات انسان است و از راه اینکه تشابه معلولات دلیل تشابه علل است، خواسته اند ثابت کنند که پس عالم که عینا مانند یک ماشین و یک خانه است سازنده ای نظیر سازنده ماشین و خانه دارد.
آقای هیوم می فرمایند: اینچنین نیست، جهان بیش از آنکه شبیه به یک کشتی یا یک ماشین یا یک خانه باشد، شبیه دستگاه منظم و خود تنظیم یک گیاه یا یک حیوان است.
اولا در پاسخ آقای هیوم می گوییم: معنی سخن شما این است که جهان مانند یک ماشین یا کشتی نیست، بلکه مانند خودش است! مگر شما انتظار داشتید که جهان مانند خودش نباشد؟ مگر گیاه یا حیوان جزئی از جهان نیستند؟ در حقیقت، سخن بر سر همان گیاه و یا حیوان است که به قول شما چنان ساخته شده که مانند یک دستگاه صنعتی بسیار پیشرفته هزار درجه از کشتی و ماشینهای بشری پیشرفته تر از درون خود تنظیم می شود. پس نشانه های “صنع” در گیاه و حیوان بیش از کشتی و ماشین است. پس اگر سازنده کشتی و ماشین از عقل و اندیشه بهره مند است، سازنده جهان که نمونه اش گیاه و حیوان است، به طریق اولی دارای عقل و دانایی است.
ثانیا اینکه آقای هیوم می گوید این برهان از نظر ماهیت نوعی “تشبیه ” است و منظور، اثبات کمال مشابهت میان صنع صانع طبیعت و میان صنع انسان است، اشتباه است. محال است که صنع صانع طبیعت ( خدا ) شباهت کامل به صنع انسان داشته باشد، بلکه صانع طبیعت همچنانکه از نظر ذات و صفات منزه است از اینکه شبیه انسان باشد، از نظر فعل و صنع نیز منزه از شباهت است.
