حضرت آیت الله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی با توجه به نیاز شدید جامعه به حفظ و استواری کانون خانواده، در درس اخلاق خود با تکیه بر محیط خانوادگی، بحثی را با عنوان «غیرت مؤمن» آغاز کرده اند. آنچه پیش روی شماست متن سوّمین جلسه از این مباحث است که در این جلسه ایشان به برخی از اقداماتی که از راه دیداری و رفتاری موجب تربیت فرزند می گردد اشاره نموده و با تاکید بر تأثیر تکرار در تربیت، حدیثی را در این زمینه مطرح می فرمایند؛
در ادامه نسبت به بکار گیری روشهای غلط تربیتی هشدار داده و با اشاره به روایت نبوی در باب راههای نجات خود و خانواده از آتش، ۵ نکته بسیار مهم را در زمینه تربیت لفظی و عملی فرزند متذکّر می شوند.
به اطّلاع علاقهمندان میرساند جلسات هفتگی درس اخلاق حضرت آیتالله العظمی حاج آقا مجتبی تهرانی چهارشنبهها پس از نماز جماعت مغرب و عشاء، در تهران خیابان ایران، کوچه شهید ملکی برقرار میباشد و اولین جلسه درس اخلاق ایشان در سال ۱۳۸۹ در تایخ ۱۸/۱/۸۹ برگزار می گردد. همچنین میتوانید متن، صوت و فیلم این دروس را بر روی پایگاه اطلاع رسانی ملاحظه نمایید.
اَعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیم؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِین وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرین وَ لَعنَهُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم اَجمَعین.
رُوِیَ عَن رَسولِ الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم) :
« إِنَّ الغَیرَهَ مِنَ الایمان » غیرت از آثار ایمان است.
مروری بر مباحث گذشته
بحث ما در مسئله غیرت بود که از محبّت ناشی می شود. همچنین پیرامون محیط هایی که انسان در طول زندگی، در آن محیط ها ساخته می شود بحث شد. گفته شد اولین محیط، محیط خانوادگی است، که به طور غالب شدیدترین محبّت ها در این محیط است و این رابطه محبّتی در محبّت پدر و مادر به فرزند برقرار است و لذا غیرتی که از محبّت ناشی می شود و ریشه در محبّت دارد، اقتضا می کند که پدر و مادر فرزندشان را در بُعد انسانی و الهی بسازند. عرض کردم که ساختار وجودی انسان (که شاکله انسان را تشکیل می دهد) بوسیله تربیت ایجاد می شود و در همین محیط هاست که انسان ساخته می شود.
بحث به اینجا رسید که تربیت غالباً از دو راه سمعی و بصری است. لذا وارد این بحث شدم که در اسلام برای پدر و مادر، آدابی وجود دارد که برای ساختن فرزند از همان هنگام تولد چه کارهایی را باید انجام دهند. اسلام کارهایی که برای ساختن فرزند و ساختن شاکله وجودی او از روز تولّد تا دو سالگی لازم است را، از راه سمعی بیان کرده است.
در باب گفتاری و شنیداری گفتیم در آداب اسلامی امر کرده اند که دو سال او که تمام شد و وارد سه سال شد ( که در این زمان غالباً هم دریافت می کند و هم بازگو می کند) کلمه توحید را به او بیاموز و تکرار هم بکن تا اینکه برای او ملکه شود. یعنی شاکله توحیدی داشته باشد.
تأثیر اعمال دیداری در تربیت فرزند
از آنجایی که در مقابل کارهای گفتاری و شنیداری، کرداری و رفتاری است؛ ما به اعمال و اقدامات بصری (دیداری) می پردازیم. راجع به اقدامات دیداری، در روایات اشاره شده به اینکه وقتی کودک، شش سالش تمام شد و می خواهد وارد هفت سال بشود، اینجا مقتضی آموختن را دارد. قبل از هفت سالگی بحث گفتار بود، اینجا بحث اعمال است. در یک روایتی پیغمبر اکرم فرمودند:
«عَلِّموا أَولادَکُم أَلصَّلاهِ إِذا بَلَغوا سَبعاً » فرزندتان را آنگاه که به هفت سالگی وارد می شوند نماز بیاموزید.
شش سال او که تمام می شود و وارد هفت سال می شود، جنبه دیداری و رفتاری دارد. به پدر و مادر می گوید: بایست و نماز را بخوان و به او این عمل را بیاموز! بحث آموزش رفتاری است نه گفتاری.
می فرماید بعد از آموزش عملی رهایش نکن، بیا سراغ آموزش گفتاری. ایستادی نماز خواندی، به او بگو: بابا جان! مرا نگاه کن! به این می گویند نماز. بابا جان نماز می خوانم، نگاه کن!
کم کم این عمل تو را یاد می گیرد. در این سنین سریع یاد می گیرد و گیرنده اش بسیار قوی، سریع و عمیق است و فوراً به حافظه می برد. حافظه هم اتاق بایگانی است. آن را در اتاق بایگانی اش نگاه می دارد. قشنگ عکسبرداری می کند، فیلم می گیرد.
تأکید و تکرار با روشهای صحیح در تربیت مؤثر است
این عمل را که آموزش دادی، باز هم رهایش نکن، دوباره بیا سراغ اقدامات گفتاری. یک روایت از علی (علیه السلام) است که فرمود:
« أَدِّب صِغارَ أَهلِ بَیتِکَ بلِسانِکَ عَلَی الصَّلاهِ وَ الطَّهُورِ » کودکانِ خانواده ات را با زبانت به نماز و وضو تربیت کن.
اگر می خواهی در بُعد معنوی او این روح را بسازی، بدان که با تکرار ملکه می شود. تربیت خیلی ظرافت دارد. برخلاف آنچه همه می گویند این مباحث خیلی مشکل نیست ولی به نظر من از نظر مباحث علمی ظرافت دارد و ظرافتش این است که در این سنین که داری عملاً به او آموزش می دهی، و بعد هم لفظاً روی آن تأکید می کنی، مواظب باش یک وقت روشی غیر الهی و غیر انسانی به کار نگیری. ـ نعوذ بالله ـ با خشونت رفتار نکنی! وگرنه بَری می شود از هر چه دین است. اگر به این نحو باشد، کشف از جهالت تو است.
تفاوت میان اصلِ تربیت و روشِ تربیت
یک بحث دیگری هم هست که من فقط تذکر می دهم و آن اینکه روش در تربیت، جدای از اصلِ تربیت است. او را باید تربیت کنی ولی نه با الفاظ خشن و امثال اینها. بلکه باید او را به شوق بیاوری، که اینها روش تربیتی است. باید میان اصلِ تربیت و روشِ تربیت، جداسازی کنیم.
ما یک آیه داریم از آیات شریفه قرآن که اصل مسئله آموزش و تربیت را، چه نسبت به خود، چه نسبت به کسانی که جزو خاندان محسوب می شوند، مطرح می کند و به طور کلی به ما که مؤمن هستیم و اعتقاد به مبدأ و معاد داریم، خطاب می کند که:
« یَأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُوا قُوا أَنفُسَکمُْ وَ أَهْلِیکمُْ نَاراً » ای کسانیکه ایمان آوردید، جانهای خودتان و خاندانتان را از آتش جهنّم حفظ کنید. این یک فرمان کلی است.
راههای نجات خود و خانواده از آتش
در روایتی از امام صادق (علیه السلام) آمده است که حضرت فرمود:
« لَمّا نَزَلَت ” یَأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ قُواْ أَنفُسَکمُْ وَ أَهْلِیکمُْ نَارا ” قالَ النّاس کَیفَ نَقِی أَنفُسَنا وَ أَهلِینَا؟» وقتی این آیه نازل شد مردم گفتند: چگونه ما خودمان و خانوادمان را از آتش جهنم حفظ کنیم؟ پیغمبر اکرم جواب دادند: «إِعمَلُوا الخَیرَ وَ ذَکِّرُوا به أَهلیِکُم وَ أَدِّبوهُم عَلی طَاعَهِ اللهِ »کارهای خیر انجام دهید و خانواده هایتان را به آن یادآور شوید و آنها را بر بندگی خدا ادب نمائید. من فهرست وار توضیح می دهم که پیامبر اکرم چه می فرمایند.
عمل خیر
اوّل به راه کرداری و رفتاری اشاره می فرماید « إِعمَلُوا الخَیر» شما کردار و رفتارتان را، یک رفتاری بکنید که خوب و پسندیده باشد. خود این عمل در خانواده، یک تیر و دو نشان است؛ در بعد الهی و انسانی خودت را از آتش نجات می دهی؛ مثلاً نماز می خوانی، کمک به مستمندان می کنی و… با این کار، هم خودت را از آتش نجات می دهی، هم خانواده ات را. چون داری آنها را آموزش می دهی و وظیفه تو هم آموزش دادن بوده است.
” یَأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ قُواْ أَنفُسَکمُْ وَ أَهْلِیکمُْ نَارا ” به همه مؤمنین خطاب میکند که هم خودت را باید از آتش نجات بدهی، هم خانواده ات را. یعنی نجات آنها با دست تو است. بعد سؤال می کنند آقا! چگونه این کار را انجام دهیم؟ می فرماید: کار خیر بکنید! آیا با کار خیر من او از آتش نجات پیدا می کند؟ بله! ببینید چگونه پیغمبر مسأله را روشن می فرماید. وظیفه ات این بوده است که کار خیر کنی. با این کار هم خودت نجات پیدا می کنی، هم او را عملاً تأدیب می کنی و به او می آموزی. اینکه تعبیر کردم یک تیر و دو نشان است، این مطلب است: هم خودت را از آتش نجات می دهی، هم او را. چون داری آموزش عملی می کنی.
یادآوری و تذکر
بعد می فرماید: «وَ ذَکِّرُوا به أَهلیِکُم» یادآور شو به خانواده ات! یعنی وقتی کار خیر کردی و او هم یاد گرفت، بعد به آنها یادآوری کن. خودت که عمل را ادامه می دهی، به آنها هم یادآوری بکن که نکند آنها را ترک کنند. تا شاکله و ملکه برای آنها بشود و شاکله وجودی آنها را تشکیل دهد.
کار خیر را با دست کودک انجام دهید
«وَ ذَکِّروا بِه (أَی بِالخَیرِ) أَهلیکُم». یادآورشان کن به کارهای خیر. ما در باب اعمال نیک داریم که خیر، به طور عملی و لفظی باید کنار هم باشد. نسبت به تربیت کسانی که تحت تربیت انسان قرار می گیرند مثل فرزند انسان، باید با هم باشد تا خوب تأثیر بگذارد. در یک روایتی از امام رضا علیه السلام آمده که حضرت فرمود: «مُرِ الصَّبِیَّ فَلیَتَصَدَّق بِیَدِه بِالکِسرَهِ وَ القَبضَهِ و الشَّیءِ وَ إن قَلَّ » کودک را امر کن تا با دست خودش صدقه بدهد، اگرچه کم باشد.
بصورت گفتاری به او امر کن این کار را بکند! حال که می خواهی دست گیری از مستمند کنی و صدقه بدهی با دست او بده! پول را بده به او بگو: تو بده! صدقه را تو می دهی امّا با دست او بده!
ببینید چقدر زیبا می آید مطلب را بیان می فرماید: « فَلیَتَصَدَّق بِیَدِه » با دست بچّه ات – قبضه را یک مُشت می گویند – می خواهی در راه خداانفاق کنی، دست گیری از مستمندان بکنی، هم به او امر کن، هم با دست او این کار را بکن! یعنی هم گفتاری هم کرداری. هر دو با هم.
