جنگ و صلح از نگاه آموزههای دینی مانند سایر رفتارهای اجتماعی بشر، مشمول قوانین و قواعدی است که حاکمان، فرماندهان و لشکریان ملزم به رعایت آنها هستند. حصول اهداف انسانی و اسلامی جنگ و صلح زمانی میسور است که این پدیده غیر طبیعی که گاهی ناخواسته و گاهی بر اساس ضرورت رخ میدهد، بر مبنای قوانین شریعت مدیریت شود.
نوشتار حاضر مشتمل بر گزیدهای از قواعد، احکام، آیین جنگ و صلح و دیگر آموزههای نظامی اسلام با تمرکز بر روایات موسوعه بزرگ حدیثی «بحارالانوار» میباشد. لازم به ذکر است در ارجاعات احادیث به منابع اصلی، از تخریج بحارالانوار که در پینوشت آن آمده استفاده شده است.
مقدمه
در بررسی موضوعات سیاسی از دیدگاه احادیث به اصل مهم جهاد برمیخوریم؛ اصلی که موجودیت اسلام و عزت و استقلال مسلمانان وابسته به آن بوده و در دفاع از ممالک اسلامی ، و توسعه قلمرو جغرافیایی اسلام به ویژه در صدر اسلام و گسترش فرهنگ توحیدی در جهان، نقش اساسی داشته است. فلسفه تشریع جهاد و مبنای مشروعیت آن ، فارغ از ارزشهای مادی و نژادپرستی و توسعهطلبیِ قدرتطلبان ، و دستیازی به ثروتهای ملل دیگر – که در حکومتهای غیر دینی رائج است – بر اموری انسانی و اسلامی مانند دفاع در برابر هجمه دشمنان ، تمامیت ارضی ، استقلال کشور اسلامی و حاکمیت دین و شریعت استوار است.
در این نوشتار مهمترین موضوعات و مسائل جهاد را از منظر اخبار و احادیث ائمه(علیه السلام) مورد مطالعه و بررسی قرار میدهیم. مباحثی از قبیل: جایگاه جهاد در نظام سیاسی اسلام ، اصل دعوت ، انواع جهاد ، اهداف جهاد، شرایط جهاد ، وجوب جهاد، آیین جهاد ، صلح و صلحگرایی ، عقد أمان و عهد ذمه و احکام و حقوق اسیران و مانند آن.
۱. جایگاه جهاد در اسلام
در آموزههای سیاسی اسلام، جهاد مهمترین اصلی است که در آیات قرآن بر آن تأکید شده و در متون روایی ، احادیث فراوانی به آن اختصاص یافته است. مبتلا به بودنِ جهاد در عصر حضور و غیبت در شکل جهاد ابتدایی و دفاعی ، باعث گردیده تا این مسئله از جهات گوناگون مورد توجه و بحث و بررسی قرار گیرد. تبیین جایگاه و اهمیت جهاد در نظام سیاسی و ارزشی اسلام یکی از نکات مورد اهتمام در احادیث معصومین(علیهم السلام) میباشد که به آن پرداخته شده است.
۱ – ۱. جهاد، عامل اصلاح و سعادتمندی جامعه
در برخی از احادیث بر نقش اصلاحی جهاد در انحرافات و ناهنجاریهای سیاسی اجتماعی تأکید شده و تنها راه علاج کجرویهای نظری و عملی جامعه، قدرت و شمشیر معرفی شده است.
حدیث اول:
… عن عُمَرَ بن أبان ، عن أبی عبداللَّه(علیه السلام) ، عن آبائه قال: قال رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم) : الخیر کلّه فی السیف، و تحت ظلّ السیف، و لا یقیم الناس إلّا السیف ، و السیوف مقالید الجنّه و النار.(۳)
حدیث دوم:
من خطبه لأمیرالمؤمنین(علیه السلام) أمّا بعد: فأنّ الجهاد باب من ابواب الجنّه فتحه اللَّه لخاصّه اولیائه ، و هو لباس التقوی ، و درع اللَّه الحصینه ، و جنّته الوثیقه ، … .(۴)
حدیث سوم:
… عن [موسی بن جعفر](علیه السلام) قال: قال رسول اللَّه(صلی الله علیه و آله و سلم) : اوصی امّتی بخمس: بالسمع والطاعه و الهجره، و الجهاد ، و من دعا بدعاء الجاهلیّه فله حثوه من حَثَی جهنّم.(۵)
حدیث چهارم:
… عن حدیره قال: … قال [ابو عبداللَّه(علیه السلام)]: الجهاد أفضل الأشیاء بعد الفرائض فی وقت الجهاد، و لا جهاد إلّا مع الأمام… .(۶)
