از ویژگی های معاشرت جوانان، پدید آمدن شرایطی است که آنان و دوستانشان بیش از سایرین در حالات و روحیات یکدیگر، کنجکاو و دقیق شده، موشکافانه عیب ها و ایراد های طرف مقابل را مورد توجه قرار می دهند. چنان چه این روند به بازگو کردن مسائل مورد نظر و عیب جویی یکی از دیگری منجر شود. شادکامی را از صحنه ارتباطات انسانی، به بیرون می راند و جوی آکنده از خصومت و بدبینی بر فضای ارتباطی آن ها حکم فرما می شود. بزرگ منشی و گذشت از یک سوی و طبیعت حساس و زود رنج جوان، ما را ملزم می کند که چشم پوشی از موارد جزیی را سرلوحه مناسبات خود با جوانان قرار دهیم، همان گونه که علاقه مندیم دیگران، نسبت به ما چنین رفتاری داشته و عیب های جزئی ما را نادیده بگیرند، متقابلا نسبت به نوجوانان و جوانان، این گونه باشیم.
نکته بسیار زیبایی در یکی از فرمایشات حضرت علی ـ علیه السلام ـ آمده است که فرمودند: «با چشم پوشی از چیزهای کوچک، خود را بزرگ کنید و بر قدر و منزلت خویش بیفزایید.»[۱]
در صورتی که موارد مذکور، غیر قابل چشم پوشی بوده و از حدود مسایل جزئی فراتری رود، در آن صورت لازم است از شیوه های تذکر دوستانه، انتقاد سالم و اصلاح رفتار به مناسبت و اقتضای موقعیت، استفاده نمود.
یکی از اندیشمندان، انتقاد را به جراحی روح و روان آدمی تشبیه کرده است و احتمالاً منظور او، نشان دادن اهمیت و حساسیت روش انتقاد می باشد. انتقاد را معمولاً به دو نوع سالم و سازنده و مخرب، تفکیک می کنند. در شیوه انتقاد سالم و سازنده، نه تنها آسیبی بر شخصیت فرد وارد نمی شود، بکله علاوه بر آن موجب جلب و گسترش اعتماد متقابل شده و بر استحکام پایه های دوستی و روابط متقابل می افزاید و در مقابل انتقاد مخرب و ویرانگر، علاوه بر جریحه دار شدن احساسات فرد، روابط گرم و دوستانه از صحنه زندگی به کناری رفته و خصومت و برودت عاطفی به جای آن، تکیه می زند.
روش های انتقاد سالم از جوان
برخی راه کارهای موثر در به کارگیری از شیوه انتقاد نسبت به جوانان در ذیل، پیشنهاد می شود:
۱. انتقاد سازنده، همیشه با بیان یکی از جنبه های مثبت جوان آغاز شده و با جلب اطمینان وی، موضوع اصلی مورد انتقاد طرح می شود. به کارگیری چنین روشی، موجب می شود که شنونده، مقاومت کمتری در پذیرش انتقاد از خود، نشان دهد.
۲. انتقاد سالم، در قالب جملات و عبارات غیر مستقیم مطرح می شود و جنبه محکومیت، آمرانه و تحریک آمیز ندارد؛ مثلا با این عناوین می توان، انتقاد را به عملی سازنده مبدل نمود: «آیا بهتر نبود؟»، «آیا صلاح می دانی»؟ و…
۳. انتقاد سازنده، در خلوت و در غیاب دیگران، نسبت به جوان، انجام می شود. در غیر این صورت، جوان، امنیت روحی خود را در معرض تهدید و مخاطره می بیند و در صدد مقابله به مثل برخواهد آمد. حضرت امام صادق ـ علیه السلام ـ در ضمن یکی از بیانات ارزشمندشان می فرمایند:
«اگر انتقاد از دوستت را در حضور دیگران انجام دادی، او را خوار و ذلیل کرده ای و اگر انتقاد از او را در تنهایی به عمل آوردی، او را عزت بخشیده ای.»
۴. در هر نشست انتقادی، طرح بیش از یک موضوع، جایز نیست. اگر از همه جهات، جوان را مورد انتقاد قرار دهیم، او را علیه خود برانگیخته ایم و در نهایت، نتیجه ای عاید نخواهد شد.
۵. چنانچه در مراحل اولیه. انتقاد به صورت ایما و اشاره انجام شود به لحاظ رعایت حسن ادب و دوستی، بر تفاهم موجود میان جوانان و اطرافیانشان، خواهد افزود.
۶. در ضمن انتقاد ملایم از جوان، فرصت کافی برای اظهار نظر و گفتگو برای وی باید در نظر گرفت و مطالب پیشنهادی وی را با استفاده از «هنر خوب شنیدن» و «فن گوش کردن فعال» باید مورد قرار داد.
۷. در صورت پذیرش انتقاد به وسیله جوان، باید فرصت مناسب برای تغییر و اصلاح رفتار به وی داده شود، زیرا نمی توان انتظار داشت حتی در صورت قبول مورد انتقادی، به طور دفعی و ناگهانی، موفق به تغییر رفتار شود. همانگونه که تشکیل رفتار، امری تدریجی و مشمول گذشت زمان است، تغییر آن نیز احتیاج به فرصت مطلوب دارد.
۸. انتقاد سازنده باید با انگیزه ای خیرخواهانه و لحنی دوستانه و مشفقانه انجام شود تا بهترین تأثیر را بر جای گذارد.
۹. در انتقاد از جوانان، باید ظرفیت روانی آنان در نظر گرفته شود و متناسب با میزان حساسیت روحی و نوع شخصیت آنها، انتقاد نمود. و گرنه بیش از آن چه که می خواهیم اصلاح رفتار کنیم، ناخواسته تخریب کرده ایم.
۱۰. ترتیب دادن محافل بحث و انتقاد جوان در مراکز فرهنگی و نیز در رسانه های گروهی و مورد بحث قرار دادن شیوه ها و رویکرد های انتقاد سالم و سازنده و ارائه نمونه های عملی از انتقاد مفید و بهره گیری از نظرات کارشناسان و جوانان، زمینه طرح انتقاد موثر و پذیرش آن را فراهم می آورد.
——————————————————————————–
[۱]. تحف العقول، ص ۲۲۴.
محمد رضا شریفی – جوان و نیروی چهارم زندگی
