رساله حقوق چیست؟
“رساله الحقوق” عنوان حدیثی طولانی از امام علی بن الحسین ــ علیهماالسلام ــ است. این حدیث حاوی ۵۱ تکلیف و وظیفه انسان مؤمن نسبت به خداوند، خود و دیگران است.
این رساله، یک منشور اخلاقی و اجتماعی است که روابط مسلمانان را با خالق و مخلوق تنظیم می کند.
چه حقوقی بر عهده داریم؟
مطابق این حدیث شریف، حقوق زیر بر عهده هر انسانِ مسلمانِ مسؤول قرار دارد:
حق اللّه، حق نفس، حق زبان، حق گوش، حق چشم، حق پا، حق دست، حق شکم، حق غریزه شهوت، حق نماز، حق روزه، حق صدقه، حق حجّ، حق قربانى، حق فرمانروا، حق آموزگار، حقّ مالک، حق مردم بر فرمانروا، حق دانش آموز، حق همسر، حق برده و غلام، حق مادر، حق پدر، حق فرزند، حق برادر، حق مولا بر بنده آزادشده، حق بنده آزادشده بر مولا، حق احسان کننده، حق مؤذّن، حق امام جماعت، حق همنشین، حق همسایه، حق دوست، حق شریک، حق ثروت، حق بستانکار، حق معاشر، حق طرفین دعوا، حق مستشیر، حق مشاور، حق نصیحت خواه، حق نصیحت کننده، حق بزرگسالان، حق خردسالان، حق سائل، حق مسؤول، حق شخص شادکننده تو، حق بدى کننده، حق هم‌دینان و حق اهل ذمّه.
حق خداوند: توحید
بعد از مقدمه ای که امام زین العابدین(علیه السلام) قبل از شمردن این حقوق و در ابتدای حدیث فرموده است، اولین حقی که بیان می کند “حق خداوند متعال” است:
ــ فَأَمّا حَقّ اللّهِ الأَکبَرُ فَإِنّکَ تَعبُدُهُ لَا تُشرِکُ بِهِ شَیئاً فَإِذَا فَعَلتَ ذَلِکَ بِإخلَاصٍ جَعَلَ لَکَ عَلَى نَفسِهِ أن یَکفِیَکَ أمرَ الدّنْیَا وَ الآْخِرَهِ وَ یَحْفَظَ لَکَ مَا تُحِبّ مِنهَا ــ اما بزرگترین حق خدا این است که او را بپرستى و چیزى را با او شریک ندانى؛ پس چون با اخلاص چنین کردى، خدا بر عهده گرفته است که کار دنیا و آخرتت را خود کفایت کند و آنچه از آن بخواهى برایت تأمین کند.
این بیان کوتاه حاوی سه آموزه مهم توحیدی است:
۱. توحید ذاتی: اینکه او را یکتا و بی همتا بدانی و چیزى را با او شریک نکنى؛
۲. توحید عبادی: اینکه فقط او را بپرستى؛
۳. توحید افعالی: اینکه ایمان داشته باشی که اگر توحید خود را خالص کنی، خداوند دنیا و آخرت تو کفایت می کند.
پاداش بزرگ توحید
در بخش آخر بیان بالا مژده بزرگی برای ماست؛ اگر اهل توحید باشیم.
می فرماید: اگر با اخلاص، خدا را بی همتا دانستی و عبادت کردی، خدا امور تو را در دنیا و آخرت بر عهده می گیرد آنچه بخواهى را تأمین می کند.
این فراز، شباهت فراوان به حدیثی معروف از حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهراء علیها السلام دارد که فرمود: “مَن أصعَدَ إلى اللهِ خالِصَ عبادته أهبَطَ اللهُ عَزَّوجَلَّ لَهُ أفضَلَ مَصلَحَتِه ــ هر کس عبادات و کارهاى خود را خالصانه براى خدا انجام دهد، خداوند بهترین مصلحت ها و برکات خود را براى او تقدیر مى نماید”.(بحارالانوار، ج ۶۷، ص ۲۴۹)
حق نفس: طاعت کامل خداوند
فراز دوم حدیث امام سجاد علیه السلام (معروف به رساله حقوق) درباره “حق نفس انسان بر انسان” است:
ــ و أمّا حَقّ نَفسِکَ عَلَیْکَ فَأن تَستَوفِیَهَا فی طاعَهِ الله؛ فَتُؤَدّیَ إلى لِسَانِکَ حَقّهُ وَ إلى سَمعِکَ حَقّهُ وَ إلى بَصَرِکَ حَقّهُ وَ إِلَى یَدِکَ حَقّهَا وإلى رِجلِکَ حَقّهَا وإلى بَطنِکَ حَقّهُ وَ … ــ و اما حق نفس خودت بر تو این است که او را به تمامى به فرمانبردارى خدا گمارى؛ و به زبانت حقش را بپردازى و به گوش خود، حقش را (بدهى) و به چشمت، حقش را (بسیارى) و به دستت، حقش را (واگذارى) و به پایت، حقش را (بدهى) و به شکمت، حقش را (برسانى) و …
بخش اول این حق نیز بر “توحید در اطاعت” دلالت دارد. در این جمله از ماده “استیفاء” استفاده شده است؛ یعنی حق نفس تو بر گردن تو این است که او را “کاملاً و به تمامى” به فرمانبردارى خداوند مشغول کنی.
تأکید مکرر بر توحید افعالی
از جلوه های زیبای این حدیث، تکرار جمله “لا قُوّهَ إِلّا بِالله ــ نیرویى جز به خداوند نیست” در پایان بسیاری از فرازها و پس از بیان بسیاری از حقوق است. گویی که زین العِباد(علیه السلام) اصرار دارد که بدانیم حتی اگر موفق به ادای حقوقی که بر گردن داریم شدیم، این خود، به مدد توفیقی است که خداوند متعال به ما داده است، تا جایی برای عُجب و غرورمان باقی نماند؛ همچنان که در پایان بیان “حق مادر” می فرماید: “… پس به قدرشناسى از این همه، مادرت را سپاس گزار، و این قدردانى را نتوانى جز به یارى و توفیق خداوند”.
