پوکى استخوان یا استئوپروز (Osteoporosis) بیمارى خاموشى است که استحکام استخوان ها را به تدریج از بین مى برد. استخوان داراى بافت زنده اى است که مرتب بازسازى مى شود. بافت هاى استخوانى قدیمى از بین مى روند و بافت هاى جدید استخوانى جایگزین آنها مى شوند. روند استخوان سازى در بدن از هنگام تولد آغاز مى شود و به طور متوسط تا حدود ۳۵- ۳۰سالگى ادامه دارد و از آن پس رو به کاهش مى گذارد و در نتیجه بافت استخوانى نازک تر و ضعیف تر مى شود.
این بیمارى را از آن جهت بیمارى خاموش مى نامند زیرا تا زمانى که فرد دچار شکستگى استخوان و یا مجبور به سنجش تراکم بافت استخوانى نشده باشد، هیچ علامت و نشانه به خصوصى ندارد. استئوپروز در لغت به معناى استخوان سوراخ سوراخ و یا استخوانى است که داراى منافذ ریز است، و به دلیل همین کاهش بافت استخوانى است که شکستن آن آسان تر و جوش خوردن آن دیرتر صورت مى گیرد. فردى که پوکى استخوان دارد، ممکن است با کمترین ضربه، افتادن و یا فشار شدیدى دچار شکستگى و آسیب استخوانى شود. اغلب این آسیب ها در ناحیه لگن، ستون فقرات (مهره هاى پشتى و کمرى)، استخوان ران، مهره هاى گردن و مچ دست است که معمولاً با درد فراوان توام است.
•فرآیند استخوان سازى
استخوان ها ستون و نگهدارنده بدن هستند. استخوان مواد معدنى لازم براى حفظ حیات آدمى را در خود انبار مى کند. استخوان از دو نوع سلول ساخته شده است. گروه اول، بافت استخوانى را مى سازد تا کلسیم و سایر مواد معدنى را از جریان خون جذب کند و گروه دوم کلسیم را آزاد مى کند تا امکان مصرف آن را براى سایر اعمال اساسى بدن ممکن سازد. به عبارت دیگر زمانى که در برنامه غذایى روزانه فرد به اندازه کافى از این مواد نباشد، بدن این مواد را از ذخیره استخوان ها برداشت مى کند. در نتیجه ضعیف شدن استخوان ها، بیمارى هاى خاص استخوانى نیز عارض مى شوند. تحقیقات نشان مى دهند که در مردان آسیب هاى استخوانى از سن ۴۰ سالگى شروع مى شود و هر سال به نسبت ۳ درصد ادامه مى یابد. به همین دلیل آنان تا سن ۸۰ سالگى ناتوان و ضعیف نمى شوند. اما در زنان این مسئله کمى فرق مى کند زیرا شروع این آسیب ها زودتر است (حدود ۳۰ سالگى) و بعد از یائسگى (۵۰ سالگى) نیز شدت مى یابد. تا حدى که اگر جلوى آن گرفته نشود مى تواند هرساله ۸درصد پیشرفت داشته باشد. به عبارت دیگر، زنان در ۶۰سالگى، ۳۰ درصد اندوخته استخوانى خود را از دست مى دهند. همچنین شکل هندسى استخوان ها در زنان و مردان متفاوت است و همین امر سبب مى شود که تراکم استخوانى در آنان کاهش یابد و تغییراتى در بافت استخوانى آنها پدید آید. پژوهش هاى مختلف نشان مى دهند که از هر سه نفر زن، یک نفر و از هر ۱۲ مرد، یک نفر به پوکى استخوان مبتلا مى شوند.
• عوامل موثر در بروز پوکى استخوان
عوامل گوناگونى مى توانند موجب گسترش بیمارى پوکى استخوان و بیمارى هاى ناشى از آن در افراد شوند. خوشبختانه با برخى از این عوامل خطرزا مى توان به راحتى مقابله کرد و روند پوکى را کاهش داد. مهمترین عوامل موثر در بروز پوکى استخوان عبارتند از :
– افزایش سن (شروع از سال هاى میانه ۳۰ و بعد از ۵۰سالگى)
– ساختار ضعیف استخوان بندى
– داشتن سابقه خانوادگى در پوکى استخوان (بین خواهر و برادر ها و یا والدین)
– کاهش هورمون هاى جنسى در زنان و مردان (به ویژه هورمون استروژن در زنان یائسه)
– بى اشتهایى عصبى
– سیگار کشیدن
– نوشیدن الکل
– فقر غذایى (کاهش مصرف کلسیم و ویتامین D )
– شیوه زندگى کم تحرک
– مصرف داروهاى خاص
علاوه بر عوامل فوق، عوامل دیگرى در زنان وجود دارند که موجب شدت روند پوکى در آنان مى شوند. این عوامل عبارتند از :
– لاغرى مفرط و کوچک اندامى
– ذخیره استخوانى ناچیز
– فرسودگى ناشى از حاملگى
– تحلیل رفتن ذخیره کلسیم بدن در اثر شیر دادن
– رژیم هاى سخت غذایى و نرسیدن مواد معدنى لازم به بدن
– یائسگى هاى زودهنگام (برداشتن تخمدان ها)
•روش هاى تشخیص پوکى استخوان
براى تشخیص میزان پوکى استخوان روش هاى گوناگونى وجود دارد، از جمله عکسبردارى با اشعه ایکس که تا زمانى که این بیمارى ۴۰ جرم استخوان را تحلیل نبرده است، چیزى نشان نمى دهد. اما آزمون هاى تخصصى ترى نیز در این زمینه وجود دارند که مى توانند جرم استخوانى را تعیین کنند. بهترین، ساده ترین و راحت ترین آنها سنجش تراکم استخوان یا دنسیتومترى (Densitometery) است. در این روش نیازى به آمادگى قبلى و یا خوردن داروى به خصوصى نیست و پزشک را قادر مى سازد میزان پوکى را با دقت تشخیص دهد و درمان لازم را براى بیمار تجویز کند. علاوه بر آن، دستگاه تراکم سنج استخوان فقط یک صدم تابش اشعه ایکس استاندارد را به کار مى برد و مى توان به وسیله آن کمترین تغییر در ذخیره استخوانى بدن را تشخیص داد. با استفاده از این روش، همچنین مى توان از مصرف بى مورد هورمون استروژن نیز پرهیز کرد .
• پیشگیرى از پوکى استخوان
پیشگیرى از این بیمارى باید در تمام طول زندگى انجام گیرد و هدف از آن نیز افزایش تراکم بافت استخوان در سنین کودکى و نوجوانى و کاهش روند پوکى استخوان است. نکات مهمى که براى پیشگیرى از پوکى استخوان باید در نظر داشت، عبارتند از:
۱- مصرف کلسیم لازم: مصرف روزانه ۱۰۰۰ میلى گرم کلسیم در روز براى زنان ضرورى است. این میزان براى زنان ۵۰ سال به بالا به ۱۵۰۰ میلى گرم باید افزایش یابد. همچنین زنان حامله و شیرده باید حداقل ۱۲۰۰ میلى گرم کلسیم در روز مصرف کنند. مواد غذایى غنى از کلسیم شیر، ماست، پنیر و ماهى هستند. یک لیوان شیر کم چرب ۳۰۰ میلى گرم و یک لیوان ماست کم چرب ۴۰۰ میلى گرم کلسیم دارد. درصورت عدم دسترسى به مواد حاوى کلسیم، مى توان از مکمل هاى غذایى به همراه ویتامین D استفاده کرد. این مکمل ها را بهتر است به همراه وعده هاى غذایى و یا هنگام خواب خورد تا بیشتر جذب بدن شوند. در نظر داشته باشید، موادى مثل قهوه، سیگار، گوشت قرمز و نوشیدنى هاى کافئین دار مانع از جذب کامل کلسیم دریافتى مى شوند.
۲- مصرف ویتامینD : مصرف این ویتامین همراه با کلسیم موجب جذب بهتر کلسیم در بدن مى شود. افرادى که دچار فقر ویتامین D هستند، به نرمى و یا پوکى استخوان دچار مى شوند. بیمارى نرمى استخوان یا راشیتیسم (Rashitism) نیز شبیه پوکى استخوان است با این تفاوت که کمبود کلسیم منجر به نرم شدن استخوان ها و انحناى شدید آنها مى شود. بدین منظور پزشکان توصیه مى کنند که براى جذب بهتر کلسیم مصرفى بدن ویتامین D تجویز شود. به ویژه براى افرادى که کمتر از نور آفتاب بهره مى گیرند و مجبور به استراحت در خانه هستند.
۳ – انجام تمرینات ورزشى: داشتن تحرک و فعالیت هاى جسمانى مى تواند موجب استخوان سازى و افزایش نیروى عضلانى فرد شود. شنا کردن موجب سفت شدن مفاصل مى شود و از دردهاى استخوانى مى کاهد. پیاده روى ورزش ساده اى است که باید حداقل روزى ۳۰ دقیقه انجام شود تا اثر خود را بر بافت هاى استخوانى فرد بگذارد. براى پیاده روى توجه به چند اصل مى تواند مفید باشد:
– مسافتى را انتخاب کنید که متناسب با توان جسمانى شما باشد.
– مسیر خود را ابتدا با قدم هاى آهسته طى و به تدریج گام هاى خود را تند کنید.
– چنانچه آمادگى بدنى کافى پیدا کردید، مسافت خود را بیشتر کنید.
– سعى کنید از راهپیمایى خود لذت ببرید، مسیرهاى متنوع انتخاب کنید، به خودتان فشار نیاورید و دوست و همراهى خوب براى خود برگزینید.
– سعى کنید مسافتى معین- و نه زمانى معین- را براى پیاده روى انتخاب کنید.
پیاده روى موجب رسیدن اکسیژن کافى به تمام سلول هاى بدن و ساختن مویرگ هاى جدید و به دنبال آن گردش خون بهتر در بدن مى شود.
۴- نشستن، ایستادن و خوابیدن صحیح: از جمله نکاتى است که مى تواند موجب حفظ قامت و استخوان بندى بدن شود. هنگام نشستن، باسن خود را به سمت عقب بکشید و صاف بنشینید. هنگام ایستادن قوز نکنید تا ستون مهره ها انحنا پیدا نکند، و هنگام خوابیدن سعى کنید بالش، زیر سر خود نگذارید تا ستون مهره ها شکل خود را حفظ کنند.
۵- انجام ورزش هاى خاص پیشگیرى از پوکى: سعى کنید این ورزش ها را به طور مستمر انجام دهید. این ورزش ها همگى براى استحکام بیشتر استخوان ها، تقویت عضلات، حفظ تعادل بدن، گوارش بهتر و جلوگیرى از بیمارى هاى قلبى- عروقى و ماهیچه اى- مفصلى هستند.
۶- دارودرمانى: دارودرمانى با تجویز پزشک معالج نیز مى تواند روند پوکى استخوان را در افراد- حتى سالخوردگان- کاهش دهد. براى مقابله با پوکى استخوان و پیامدهاى ناشى از آن هیچگاه دیر نیست. زمانى پوکى استخوان را بیمارى اى درمان ناپذیر مى دانستند، ولى امروزه با استفاده از روش هاى نوین پزشکى، تشخیص زودهنگام، رژیم غذایى مناسب و فعالیت هاى بدنى گوناگون نه تنها مى توانند روند بیمارى را کاهش دهند، بلکه موجب تقویت بافت هاى استخوانى و ترمیم آنها نیز مى شوند.
