زن در ادبیات فارسی

نگاهی به موقعیت زن پیش از اسلام
قبل از آنکه به زن و وضعیت و موقعیت او در ادبیات فارسی بپردازیم شاید بهتر باشد نگاهی گذرا به تصویر زن در ایران پیش از اسلام و نیز اسلام بیندازیم .مورخان و باستان‌شناسان عقیده دارند ، جامعه قبل از تاریخ ایران جامعه‌ای مادر سالار بوده است . رومن گیرشمن پس از توصیف مقام زن در جامعه مادر سالار اشاره می‌کند که برتری زن یکی از امور مخصوص ساکنان ایران بوده است .
اما در میان اقوام آریایی که در زمانی دور به ایران می‌آیند و اسم خود را به سرزمین ایران می‌دهند ، مردسالاری مطلق حاکم بود .غالب مورخان نوشته‌اند مقام زن در میان اقوام آریایی بهتر از اقوام دیگر بوده است .
بعضی از مورخان از جمله هرودت نوشته‌اند که تعدد زوجات و ازدواج با محارم از عادات ایرانیان بوده است و از جمله آغاز این عادت را از زمان کمبوجیه پادشاه هخامنشی دانسته‌اند و هرودت می‌گوید قبل از آن رسم ازدواج خواهر و برادر هیچ‌گاه سابقه نداشته است.
در دوره‌های تاریخی که با حکومت مادها آغاز می‌شود و به دوره ساسانیان و حمله اعراب مسلمان به ایران ختم می‌شود، همواره ریاست خانواده با مرد بوده است و مرد می‌توانسته است در صورت امکان زنان متعدد داشته باشد.
در زمان سلوکیان که جانشینان اسکندر در ایران بودند و اشکانیان که جانشین سلوکیان بودند ، زنان از آزادی بیشتری برخوردار بودند و حتی کنیزان هم می‌توانسته‌اند گاهی به مقامات عالی دولتی و روحانی برسند .
اگر سخن ویل ‌دورانت را قبول کنیم در این دوره‌های قبل از اسلام زنان طبقات بالا جز در تخت روان پوشیده از خانه بیرون نمی‌آمدند و اجازه نداشتند با مردان معاشرت کنند .
در نقش‌هایی که از ایران باستان باقی مانده است ، صورت زن دیده نمی‌شود و نامی از ایشان در میان نیست.
به‌طور کلی می‌توان گفت در ایران پیش از اسلام ، در حالی که مردم عادی و کم ‌بضاعت به داشتن یک زن قناعت می‌کرده‌اند ، تعدد زوجات در میان طبقه حاکم و ثروتمندان رایج بود و از اسباب شکوه و جلال به‌حساب می‌آمد.
در میان زنان متعدد یک مرد ، یکی از آنان سوگلی یا پادشاه زن محسوب می‌شد که دارای حقوق کامل بود و سرپرستی دیگر زنان را به عهده داشت .
این زن در تمام عمر تحت سرپرستی شوهر قرار داشت و شوهر موظف بود مخارج او را تأمین نماید . پس از مرگ شوهر نیز سهم وی از ارث مساوی سهم پسرانش بود .
در ایران قبل از اسلام همچنین ازدواج با محارم ، مثلاً ازدواج میان برادران و خواهران و نیز مادر و پسر در میان بزرگان کشوری امری شایع و خداپسندانه بود و این عمل برای حفظ پاکی خون و نسب جایز شمرده می‌شد.  
در بُندِهِشن که از کتاب‌های معتبر آیین زردشتی است ، این شیوه ازدواج از شایسته‌ترین اعمال محسوب شده است و وسیله پیوند و نزدیکی شخص با اهورا مزدا (خدای زردشتیان( و امشاسپندان (فرشتگان آیین زردشتی( به‌حساب آمده است ؛ در کتاب‌های فارسی و عربی دیگر نیز به این رسم ایران باستان اشاره شده است.
در اوستا کتاب مقدس آیین زردشت که دین مردم ایران قبل از اسلام است ، در موارد متعدد عباراتی می‌یابیم که در آن‌ها نام مردان و زنان در کنار هم یاد شده است و احکام و دستوراتی یکسان درباره آن‌ها ذکر شده است و مردان و زنان پرهیزگار ستوده شده‌اند.
این امر سبب شده است که بعضی محققان زن و مرد را در اوستا یکسان بشمارند و حقوق آن‌ها را در دین زردشتی برابر بدانند .
اما این بدان معنی نیست که قدرت مرد در خانواده از زن برتر نباشد .
در اوستا به نهاد خانواده اهمیت بسیار داده شده است و برای برقراری و استواری نهاد خانواده به اطاعت زن از شوهر بسیار تأکید شده است .
در اوستا اگرچه به‌صراحت از برتری مرد بر زن سخن نرفته است ، اما می‌توان از مطالعه دقیق اوستا این نکته را دریافت.
چنان که ارزش فرزند پسر نیز از دختر بیشتر است.
در اوستا معیار ارزش مردان حکمت، دانش، فن بیان و دلیری است و زنی که فرزندان بسیار داشته باشد ستوده شده است.
اما همه‌ جا فرزند پسر مقام والاتری دارد و فرزند پسر ستوده شده است و پسران کارآمد ، مایه افزونی خان و مان ، روستا ، شهر، کشور و آوازه کشور تلقی شده است .
در اوستا زن روسپی به بدترین عبارات توصیف شده است و در ردیف پدیده‌های زشت و شر مانند ناخوشی ، مرگ ، دیو، پتیاره و آشوب قرار دارد.
ازدواج با محارم نیز در اوستا منع نشده بلکه بر آن تأکید شده است .
در بخش بیست و ششم از گزیده‌های زاداسپرم، یکی از سه قانون مهم زردشت برای ادامه نسل و حفظ خون و نژاد شمرده شده است.
نمونه‌های دیگر از ازدواج محارم را در ادبیات پیش از اسلام که به دست ما رسیده است می‌توانیم ملاحظه کنیم.
در داستانی به نام ارداویراف‌نامه آمده است که ارداویراف هفت خواهر داشت که هر هفت خواهر زن او بودند و در حماسه یادگار زریران، به‌صراحت آمده است که هوتس هم خواهر و هم زن گشتاسب پادشاه ایران است که از او سی فرزند دختر و پسر زاده شده است.