بیست ویکم : سفارش به احسان بیشتر به مادر
۱ . وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً ؛
ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکى کند ، مادرش او را با ناراحتى حمل مىکند ، و با ناراحتى بر زمین مىگذارد ، و دوران حمل و از شیر باز گرفتنش سى ماه است .
سوره الأحقاف (۴۶): آیه ۱۵
۲ . ” وصیّت” و” توصیه” به معنى مطلق سفارش است، و مفهوم آن منحصر به سفارشهاى مربوط به ما بعد از مرگ نیست، لذا جمعى در اینجا آن را به معنى” امر و دستور و فرمان” تفسیر کردهاند.
۳ . سپس خداوند متعال به دلیل لزوم حقشناسى در برابر مادر پرداخته مىفرماید:” مادر، او را با اکراه و ناراحتى حمل مىکند، و با ناراحتى بر زمین مىگذارد، و دوران حمل و از شیر باز گرفتنش سى ماه است” (حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً). ” مادر” در طول این سى ماه بزرگترین ایثار و فداکارى را در مورد فرزندش انجام مىدهد. از نخستین روزهاى انعقاد نطفه حالت مادر دگرگون مىشود، و ناراحتیها پشت سر یکدیگر مىآید، حالتى که به حالت” و یار” نامیده مىشود و یکى از سختترین حالات مادر است روى مىدهد و پزشکان مىگویند: بر اثر کمبودهایى است که در جسم مادر به خاطر ایثار به فرزند رخ مىدهد. هر قدر جنین رشد و نمو بیشتر مىکند مواد بیشترى از شیره جان مادر مىگیرد، و حتى روى استخوانهاى او و اعصابش اثر مىگذارد، گاه خواب و خوراک و استراحت و آرامش را از او مىگیرد، و در آخر دوران حمل راه رفتن و حتى نشست و برخاست براى او مشکل مىشود اما با صبر و حوصله تمام و به عشق فرزندى که به زودى چشم به دنیا مىگشاید و بر روى مادر لبخند مىزند تمام این ناملائمات را تحمل مىکند. دوران وضع حمل که یکى از سختترین لحظات زندگى مادر است فرا مىرسد تا آنجا که گاه مادر جان خود را بر سر فرزند مىنهد. به هر حال بار سنگینش را بر زمین گذارده دوران سخت دیگرى شروع مىشود، دوران مراقبت دائم و شبانهروزى از فرزند، دورانى که باید به تمام نیازهاى کودکى پاسخ گوید که هیچگونه قدرت بر بیان نیازهاى خود ندارد، اگر دردى دارد نمىتواند محل درد را تعیین کند، و اگر ناراحتى از گرسنگى و تشنگى و گرما و سرما دارد قادر به بیان آن نیست، جز اینکه ناله سر دهد و اشک ریزد، و مادر باید با کنجکاوى و صبر و حوصله ی تمام ، یک یک این نیازها را تشخیص دهد و برآورده کند . نظافت فرزند در این دوران مشکلى است طاقت فرسا، و تامین غذاى او که از شیره جان مادر گرفته مىشود ایثارى است بزرگ. بیماریهاى مختلفى که در این دوران دامان نوزاد را مىگیرد و مادر باید با شکیبایى فوق العاده به مقابله با آنها برخیزد مشکل دیگرى است. اینکه قرآن در اینجا تنها از ناراحتیهاى مادر سخن به میان آورده و سخنى از پدر در میان نیست نه بخاطر عدم اهمیّت آن است، چرا که پدر نیز در بسیارى از این مشکلات شریک مادر است، ولى چون مادر سهم بیشترى دارد بیشتر روى او تکیه شده است.
در اینجا این سؤال مطرح مىشود که در آیه ۲۳۳ سوره بقره دوران شیرخوارگى دو سال کامل (۲۴ ماه) ذکر شده، « وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَهَ ؛ مادران فرزندان خود را دو سال کامل شیر مىدهند، آنها که بخواهند دوران شیر دادن را تکمیل کنند » .
در حالى که مجموع” دوران حمل و شیرخوارگى” در آیه مورد بحث فقط سى ماه ذکر شده، مگر ممکن است دوران حمل شش ماه باشد؟
فقهاء و مفسران با الهام از روایات اسلامى در پاسخ گفتهاند: آرى حدّ اقل دوران حمل ۶ ماه و حدّ اکثر دوران مفید رضاع ۲۴ ماه است، حتى از جمعى از پزشکان پیشین همچون” جالینوس” و” ابن سینا” نقل شده که گفتهاند: خود با چشم شاهد چنین امرى بودهاند که فرزندى بعد از شش ماه به دنیا آمده است.
ضمناً از این تعبیر قرآنى مىتوان استفاده کرد که هر قدر از مقدار حمل کاسته شود باید بر مقدار دوران شیرخوارى افزود، به گونهاى که مجموعا ۳۰ ماه تمام را شامل گردد، از ابن عباس نیز نقل شده که هر گاه دوران باردارى زن ۹ ماه باشد باید ۲۱ ماه فرزند را شیر دهد، و اگر حمل ۶ ماه باشد باید ۲۴ ماه شیر دهد . قانون طبیعى نیز همین را ایجاب مىکند، چرا که کمبودهاى دوران حمل در دوران شیرخوارگى باید جبران گردد .
تفسیر نمونه، ج۲۱، ص: ۳۲۸ ـ ۳۲۶ .
۴ . فِقْهُ الرِّضَا، علیه السلام وَ اعْلَمْ أَنَّ حَقَّ الْأُمِّ أَلْزَمُ الْحُقُوقِ وَ أَوْجَبُ لِأَنَّهَا حَمَلَتْ حَیْثُ لَا یَحْمِلُ أَحَدٌ أَحَداً وَ وَقَتْ بِالسَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ جَمِیعِ الْجَوَارِحِ مَسْرُورَهً مُسْتَبْشِرَهً بِذَلِکَ فَحَمَلَتْهُ بِمَا فِیهِ مِنَ الْمَکْرُوهِ الَّذِی لَا یَصْبِرُ عَلَیْهِ أَحَدٌ وَ رَضِیَتْ بِأَنْ تَجُوعَ وَ یَشْبَعَ وَ تَظْمَأَ وَ یَرْوَى وَ تَعْرَى وَ یَکْتَسِیَ وَ تُظِلَّهُ وَ تَضْحَى فَلْیَکُنِ الشُّکْرُ لَهَا وَ الْبِرُّ وَ الرِّفْقُ بِهَا عَلَى قَدْرِ ذَلِکَ وَ إِنْ کُنْتُمْ لَا تُطِیقُونَ بِأَدْنَى حَقِّهَا إِلَّا بِعَوْنِ اللَّهِ .
مستدرکالوسائل ، ج ۱۵ ، ص ۱۸۰ ، باب استحباب الزیاده فی برّ الأم
در فقه الرضا علیه السلام این مطلب نقل شده است که حضرت فرمودند : بدان که حقِّ مادر نسبت به سایرِ حقوق لازم ترین و واجب ترین حقوق است ؛ چرا که او فرزند را در جایی حمل کرده که کسی ، دیگری را حمل نمی کند و با گوش و چشم و همه اعضا از او نگهداری کرده در عین این که نگهداری در رحم و شکم برای او مشقّت داشت ، امّا با سرور و شادمانی این رنج را تحمّل کرد ، مشقّتی که هیچ کس جز مادر حاضر نیست آنرا تحمّل کند . مادر راضی بود که گرسنه بماند ، امّا فرزندش را سیر کند . تشنه بماند و فرزندش را سیراب کند ، خود برهنه بماند و فرزندش را بپوشاند ، و خود در آفتاب باشد تا بر او سایه بیفکند . پس باید به آن مقداری که او رنج و مشقّت تحمّل کرده ، و تو را درک نموده و خودش را با روحیّات و شرایطِ سخت تو وفق داده تو نیز نسبت به او [ سه کار انجام دهی ] قدر شناسی نمایی و به او احسان و نیکی کنی و او را درک کرده و خودت را با روحیّات و شرایطِ او وفق دهی ، هر چند شما توانِ جبرانِ کمترین حقِّ او را ندارید مگر با یاریِ خداوند .
۵. مرحوم آیت الله مجتهدی قدّس سرّه فرمودند : مادر خیلی مهم است . خیلی به مادرتان اهمیّت بدهید . به پدر هم باید اهمیّت داد ، امّا به مادر بیشتر استاد ما« مرحوم آشیخ علی اکبر برهان رحمه الله » روی منبر می فرمودند : « اگر می خواهید بدانید که مادر تا چه اندازه زحمتِ شما را کشیده ، یک قلمش این است که یک شب دو تا آجر بگذارید روی شکمتان و با طناب آنها را ببندید . ببینید خوابتان می برد یا نه . مادرِ شما وقتی باردار بود ، در دوسه ماهه ی آخر ، این طور ناراحتی داشته ، از هر طرف که می خواسته بخوابد ناراحت بوده » .شما این کا را بکنید ، ببینید خوابتان می برد ؟ ! این تازه برای دوسه ماه آخر بارداری است ….. علّت این که نوعاً توفیقات از ما سلب می شود این است که مادر از ما صد در صد راضی نیست هرکس بخواهد توفیقات پیدا کند ، باید صد در صد مادرش از او راضی باشد .
احسن الحدیث ، ص ۳۶
۶ . وَرُوِیَ أَنَّ اللَّهَ کَلَّمَ مُوسَى (ع) ثَلَاثَهَ آلَافِ کَلِمَهٍ وَخَمْسَ مِائَهٍ ، فَکَانَ آخِرُ کَلَامِهِ : یَا رَبِّ أَوْصِنِی ، فَقَالَ : أُوصِیکَ بِأُمِّکِ حُسْنًا ، قَالَ لَهُ سَبْعَ مَرَّاتٍ ، قَالَ : حَسْبِی ، قَالَ : یَا مُوسَى أَلَا إنَّ رِضَاهَا رِضَایَ ، وَسَخَطَهَا سَخَطِی .
شرح النیل وشفاء العلیل ، إباضیه / ۸ / ۴۴۵
در روایت آمده است که حضرت موسی (ع) سه هزار و پانصد کلمه با خداوند مناجات کرد آنگاه به خداوند عرض کرد : پروردگارا مرا توصیه ای بفرما خطاب شد : به مادرت خوبی کن و این مطلب را هفت مرتبه تکرار فرمود .موسی عرض کرد : کافی است خداوند فرمود : ای موسی آگاه باش رضای مادر رضای من و غضبِ او غضبِ من است .
۷ . عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ : جَاءَ رَجُلٌ وَ سَأَلَ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله و سلم عَنْ بِرِّ الْوَالِدَیْنِ فَقَالَ : ابْرَرْ أُمَّکَ ابْرَرْ أُمَّکَ ابْرَرْ أُمَّکَ ابْرَرْ أَبَاکَ ابْرَرْ أَبَاکَ ابْرَرْ أَبَاکَ وَ بَدَأَ بِالْأُمِّ قَبْلَ الْأَبِ .
الکافی ، ج ۲ ، ص ۱۶۲، باب البر بالوالدین
حضرت صادق علیه السلام می فرماید : شخصی ازپیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از احسان و نیکی به والدین پرسید پیامبراکرم صلی الله علیه و آله و سلم سه مرتبه فرمودند : به مادرت نیکی کن و سه مرتبه هم فرمودند : به پدرت نیکی کن و اوّل سفارشِ مادر را نمودند .
۸ . قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم : بِرُّ الْوَالِدَهِ عَلَى الْوَالِدِ ضِعْفَانِ .
المحجّه البیضاء ، ج ۳ ، ص ۴۴۵
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند : نیکی و احسان به مادر باید دو برابرِِ نیکی و احسان به پدر باشد .
۹. عَنِ الْبَاقِرِ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ : قَالَ مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ (ع) : یَا رَبِّ أَوْصِنِی قَالَ : أُوصِیکَ بِی قَالَ : فَقَالَ : رَبِّ أَوْصِنِی قَالَ : أُوصِیکَ بِی ثَلَاثاً قَالَ : یَا رَبِّ أَوْصِنِی قَالَ : أُوصِیکَ بِأُمِّکَ قَالَ : رَبِّ أَوْصِنِی قَالَ : أُوصِیکَ بِأُمِّکَ قَالَ : رَبِّ أَوْصِنِی قَالَ :أُوصِیکَ بِأَبِیکَ قَالَ :فَکَانَ یُقَالُ لِأَجْلِ ذَلِکَ أَنَّ لِلْأُمِّ ثُلُثَیِ الْبِرِّ وَ لِلْأَبِ الثُّلُثَ .
مستدرکالوسائل ، ج ۱۵، ص ۱۸۱، باب استحباب الزیاده فی برّ الأم
حضرت باقر علیه السلام می فرمایند : حضرتِ موسی (ع) به خداوند عرض کرد : خدایا به من توصیه ای ( سفارشی ) بفرما ، خداوند فرمود : سعی کن وظایفت را نسبت به من انجام دهی . دوباره حضرت موسی (ع) درخواستش را تکرار کرد ، خداوند سه مرتبه همان جواب را داد ، حضرت موسی (ع) سؤالش را تکرار کرد خداوند دوبار سفارش مادر را نمود و یکبار سفارشِ پدر را سپس حضرت صادق علیه السلام فرمودند : بدین جهت است که گفته می شود که دو سومِ احسان و نیکی باید به مادر و یک سومِ آن به پدر باشد .
۱۰ . رُوِیَ عَنْ أَحَدِهِمْ علیهم السلام أَنَّهُ قَالَ : وَقِّرْ أَبَاکَ یَطُلْ عُمُرُکَ وَ وَقِّرْ أُمَّکَ تَرَى لِبَنِیکَ بَنِینَ .
مستدرکالوسائل ، ج ۱۵، ص ۲۰۴
از امام معصوم علیه السلام نقل شده است که : حرمتِ پدرت را داشته باش تا عمرت طولانی گردد و حرمتِ مادرت را داشته باش تا فرزندانِ فرزندانت را درک نمایی .
۱۱ . عَنْهُ صلی الله علیه و آله و سلم قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا حَقُّ الْوَالِدِ ؟ قَالَ : أَنْ تُطِیعَهُ مَا عَاشَ فَقِیلَ وَ مَا حَقُّ الْوَالِدَهِ ؟ فَقَالَ : هَیْهَاتَ هَیْهَاتَ لَوْ أَنَّهُ عَدَدَ رَمْلِ عَالِجٍ وَ قَطْرِ الْمَطَرِ أَیَّامَ الدُّنْیَا قَامَ بَیْنَ یَدَیْهَا مَا عَدَلَ ذَلِکَ یَوْمَ حَمَلَتْهُ فِی بَطْنِهَا .
مستدرکالوسائل ، ج ۱۵ ، ص ۱۸۲
شخصی به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم عرض کرد : حقِّ پدر چیست ؟ حضرت فرمودند : تا زنده است مطیع ِ او باشی . ازحقِّ مادر سؤال کرد ، حضرت فرمودند : هرگز هرگز [ توان ادای اورا کسی ندارد ] اگر فرزند مدّتی به اندازه ی ریگ های بیابان و قطرات باران درخدمت مادر بایستد جبران دوران حمل اورا نمی کند .
۱۲ . عَنِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله و سلم : أَنَّهُ قَالَ : الْجَنَّهُ تَحْتَ أَقْدَامِ الْأُمَّهَاتِ .
مستدرکالوسائل ، ج ۱۵، ص ۱۸۰ ، باب استحباب الزیاده فی بر الأم
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند : بهشت زیر پای مادران است .
۱۳ . قَالَ صلی الله علیه و آله وسلم : تَحْتَ أَقْدَامِ الْأُمَّهَاتِ رَوْضَهٌ مِنْ رِیَاضِ الْجَنَّهِ .
مستدرکالوسائل ، ج ۱۵، ص ۱۸۱ ، باب استحباب الزیاده فی بر الأم
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند : زیر پای مادران پاغی از باغ های بهشت است .
شاید معنای روایت این باشد که تنها از طریق خضوع و همچون خاک راه بودن در برابر والدین به خصوص مادر مىتوان به بهشت برین راه یافت .
۱۴. عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام قَالَ : جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله و سلم فَقَالَ : یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا مِنْ عَمَلٍ قَبِیحٍ إِلَّا قَدْ عَمِلْتُهُ فَهَلْ لِی مِنْ تَوْبَهٍ ؟ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم : فَهَلْ مِنْ وَالِدَیْکَ أَحَدٌ حَیٌّ ؟ قَالَ : أَبِی قَالَ : فَاذْهَبْ فَبِرَّهُ قَالَ : فَلَمَّا وَلَّى قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه و آله و سلم : لَوْ کَانَتْ أُمُّه .
مستدرکالوسائل ، ج ۱۵ ، ص ۱۷۹
حضرت علی بن الحسین علیهما السلام می فرمایند : شخصی به پیامبرِاکرم صلی الله علیه و آله و سلم عرض کرد : گناهان متعدّد و گوناگونی را آلوده شده ام چه کنم که توفیقِ توبه و پاک شدن پیدا نمایم ؟ حضرت فرمودند : آیا از پدر و مادرت یکی شان زنده هستند؟ عرض کرد : پدرم زنده است . حضرت فرمودند : برو به او نیکی و احسان نما [ که اگر چنین کنی توفیقِ توبه پیدا خواهی کرد ] وقتی رفت ، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند : ای کاش مادرش زنده بود .
