در خصوص کودکان
۱- مفهوم شناسی
۱-۱. سیره
برای واژهٔ «سیره» دو معنای متفاوت ولی نزدیک به هم ارائه شده است. معنای اول به نوع عمل و چگونگی آن و معنای دوم، به قاعده و سبک آن اشاره دارد. در معنای اول، کلیت رفتار و فعالیت‌های آدمی مد نظر است. در حالی که در معنای دوم، که اخص از معنای اول است به روش‌ها و قواعدی اشاره می‌کند که حاکم بر سیره یا رفتار و اعمال به معنای اعم کلمه است. (۱) بدین ترتیب، زمانی که از سیرهٔ تربیتی پیامبر اعظم علیه السلام صحبت به میان می‌آید، منظور مجموعه اصول و قواعد و سبک‌های تربیتی منتسب به حضرت است. از آنجا که گفتار آدمی نیز در مقولهٔ رفتار قابل بررسی است، سیره را مجموعه اقوال و افعال شخصیت بزرگوار نبی اکرم اسلام دانسته‌اند که معادل واژهٔ سنت است و در عرف مورخان نیز چنین بوده است.
۲-۱. تربیت
در لغت واژهٔ «تربیت»، که از مادهٔ ربو گرفته شده به معنای رشد و نمو کردن و افزوده شدن و برکشیدن آمده است. (۲) به طور کلی، از دیدگاه نگارندگان این سطور، تربیت امری متناظر بر اهدافی از پیش تعیین شده است و مجموعه فعالیت‌هایی را شامل می‌شود که با طرح و برنامه و خط مشی‌هایی معین، محتوایی که مطلوب و متناسب با حال و وضع متربی باشد و آثار مطلوبی بر رفتار، کردار، اخلاق، شناخت و نگرش وی پدید آورد، از طرف افرادی که مربی نامیده می‌شوند، به صورت رسمی، یا غیر رسمی ارائه می‌شود.
بنا به تعریف پیش گفته، آنچه از سیرهٔ تربیتی پیامبر اعظم مستفاد می‌شود، نقش تربیتی عام و خاص حضرت است؛ بدین معنا که کلیهٔ رفتارهای پیامبر اکرم به دلیل الگو بودن برای عموم مردم مسلمان، کارکردی آموزشی و تربیتی داشته، از لحاظ اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و معیشتی و حتی نظامی الهام بخش رفتار عموم مردم بوده است. در این تعبیر، سیرهٔ نبی گرامی حالت یا نقش تربیتی عام داشته است و دارد. اما منظور از جنبه‌های خاص تربیتی، آن بخش از سیرهٔ رسول اکرم (ص) مورد نظر است که اختصاصاً برای تربیت و تغییر در رفتار و اخلاق و نگرش افراد در وضعیت ویژهٔ تربیتی تعریف شده است.
۳-۱. تربیت کودک
تربیت کودک بر اساس سیرهٔ نبوی عبارت از مجموعه اقوال و افعال نبی اکرم است که خاص تربیت و پرورش کودکان بوده و به تعبیری که پیش‌تر بیان کردیم، به نقش خاص تربیتی سیره اشاره دارد. در این مقام، آنچه از رفتار و نوع برخورد رسول اکرم با کودکان ملاحظه و آنچه از گفتار ایشان در این زمینه ضبط شده است مجموعاً سیرهٔ تربیتی پیامبر اعظم در خصوص کودکان در نظر گرفته شده است.
۲- میزان‌های تربیتی خاص کودکان در سیرهٔ نبوی
فرض مسلم ما این است که آنچه از طرف نبی اکرم دربارهٔ انسان به طور کلی و دربارهٔ تربیت وی به طور اخص و نیز آنچه به طور ویژه در مورد تربیت کودکان بیان شده است، در عالی‌ترین سطح ممکن چه از لحاظ معرفتی و چه از لحاظ هستی شناختی یا از لحاظ اخلاقی و زیبا شناسی قرار دارد. بدین لحاظ، اعتقاد داریم که سیرهٔ حضرت در خصوص تربیت کودکان به دلیل جایگاه خطیر آن در مجموعهٔ دوره‌های تربیتی را باید با استناد به روش‌های تفسیری (۳) یا تفهمی (۴) به طور دقیق بررسی کرد و مضامین تربیتی و میزان‌های خاص پرورش کودک از آن استخراج و آن‌ها را به شیوه‌ای که قابل کاربرد عینی در نظام تعلیم و تربیت اطفال و کودکان باشد ارائه داد؛ زیرا نگاه حضرت به مسالهٔ تربیت انسان که اساس فلسفهٔ بعثت همهٔ پیامبران الاهی و در رأس آن‌ها پیامبر اعظم بوده، محدود به زمان و مکان و افرادی خاص از نژاد، قبیله یا طبقه‌ای معین نمی‌شده است. پس شایسته است تا با پیشرفت دامنهٔ فهم بشر دربارهٔ هستی و آفرینش انسان، سیرهٔ حضرت در این خصوص یعنی تربیت کودک، بررسی و بارها ارزیابی، و موازین تربیتی آن، متناسب با زمان‌های گوناگون استخراج و تبیین شود. بدین منظور، در این قسمت کوشیده شده تا به صورت خلاصه و ایجاز، آن گونه که مطلوب نظر محققان و دانشمندان باشد، به بخشی از سیرهٔ آن بزرگوار در خصوص تربیت کودک اشاره کنیم.
الف. ضرورت تربیت فرزند:
از قول پیامبر اعظم (ص) گفته شده است که «اگر پدری فرزندش را تربیت کند، بهتر از این است که روزی یک و نیم کیلوگرم طعام صدقه بدهد». (۵) اگر وضعیت اجتماعی زمان حضرت رسول در مکه و مدینه و نیز وضعیت اقتصادی و معیشتی مسلمانان در آن روزگار را مد نظر قرار دهیم، ارزش یا قدر واقعی میزان یک و نیم کیلو طعام در هر روز تا حدودی مشخص می‌شود. نکته‌ای که از لحاظ اقتصاد آموزش و پرورش در این روایت استنباط می‌شود آن است که، هزینه کردن برای امر آموزش و پرورش کودک ارجح است بر صدقه‌ای که در راه خدا به مستمندی داده شود. صدقه دادن در اسلام دارای بار ارزشی بالایی، چه از لحاظ فردی و چه از لحاظ اجتماعی است و توصیه‌های فراوانی چه از ناحیهٔ وحی، در آیات قرآنی و چه در کلام معصومان برای مسلمانان و مؤمنان ارائه شده است. اما در مواجهه با هزینه کردن جهت تربیت فرزند، از دید نبی اکرم (ص)، مرتبت پایین‌تری دارد.
ب. تأثیر محیط و وراثت بر تربیت فرزند:
در روایاتی از پیامبر عظیم الشأن آمده است: «دقت کن که فرزندت را در چه نسل و نژادی قرار می‌دهی، چرا که رگ و ریشهٔ خانوادگی در فرزند دخالت دارد». (۶) در کلامی دیگر نیز می‌فرماید: «هر مولودی بر فطرت الاهی از مادر متولد می‌شود و این پدر و مادر هستند که او را یهودی، نصرانی و یا مجوسی بار می‌آورند». (۷) دو روایت پیش گفته بیانگر جایگاه و اهمیت مسألهٔ وراثت و تأثیر آن بر منش و خصوصیات کلی کودک و نیز آثار و پیامدهای محیط خانوادگی بر چگونگی حالات، رفتار و اندیشهٔ کودکان است. هر یک از عوامل محیطی یا موروثی می‌توانند در جایگاه خود آثاری ماندگار و عمیق بر مراتب رشد شخصیت و خصوصیات و ویژگی‌های کودکان چه از لحاظ فردی و چه از منظر اجتماعی به جای گذارند. سالیان فراوانی از اثبات آثار عوامل محیطی و وراثتی بر خصوصیات و ویژگی‌های شخصیتی کودکان به وسیلهٔ دانشمندان علوم رفتاری و روان شناسی تجربی نمی‌گذرد. و این در حالی است که به روشنی در نگاه عمیق و فرا زمانی نبی اکرم بدان توجه شده است. بنابراین، ضرورت دارد تا به توصیه‌هایی که در خصوص همسر گزینی، نحوهٔ معاشرت و تعاملات رفتاری والدین و زمینه سازی هایی که برای فرزند دار شدن و ضرورت‌های رفتاری پدر در دوران بارداری مادر و آمادگی آن‌ها برای تولد کودک ارائه شده، توجه علمی و عملی به عمل آید.
ج. آغاز زندگی با ندای حق:
یکی از توصیه‌های پیامبر عظیم الشأن (ص) به والدین در لحظات اولیهٔ زندگی کودک اذان گفتن در گوش راست و اقامه گفتن در گوش چپ او است. از آن بزرگوار روایت شده که در زمان وضع حضرت زهرا به اسماء بنت عمیس و ام سلمه که حاضر بودند فرمود: «بر بالین حضرت فاطمه (ع) حاضر شوید و وقتی فرزند متولد شد در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه بگویید، زیرا اگر چنین کنید از شیطان در امان خواهد بود». (۸) تأثیر روحی – روانی و آثار احتمالی این امر هنوز به طور کامل برای ما روشن نشده و گرچه تحقیقات دانشمندان، توانایی‌های اولیهٔ کودک در برقراری ارتباط حسی او با مادر در لحظات اولیهٔ تولد را آشکار ساخته است. توصیه‌های دیگری نیز در همین زمینه از سوی نبی گرامی، مانند عمل تحنیک یا کام برداشتن از نوزاد، پوشاندن او در لباس سفید، انتخاب نام نیک برای فرزند، ختنه کردن نوزاد پسر در روز هفتم تولد و صدقه دادن و تراشیدن موی سر او در همین ایام مطرح شده است که هر کدام از آن‌ها خواص و آثاری دارد که سه مقولهٔ بهداشتی، روحی – روانی و اجتماعی – تربیتی قابل تفحص و تأمل است.
۳. مراتب نیاز
غالباً در متون درسی روان شناسی به نظریه‌ای که با عنوان سلسله مراتب نیازها شناخته شده و از طرف یکی از دانشمندان انسان گرای آمریکایی به نام آبراهام مزلو مطرح شده است برمی خوریم. هر چند بر طرح دیدگاه نظری مزلو در کتاب‌های درسی مذکور، به منظور آگاهی فراگیران از آن، اشکالی وارد نیست، عدم توجه به معرفت دینی و در نتیجه باز ماندن از محتوای غنی آن در هر کدام از حوزه‌های معرفتی (اعم از روان شناسی، انسان شناسی، جامعه شناسی، فلسفه و علوم مشابه) به تدوین کتاب‌ها، مقاله‌ها، و نوشته‌هایی می‌انجامد که ویژگی غرابت آن‌ها از فرهنگ اصیل اسلامی بیشتر از قرابت آن‌ها است.
در سیرهٔ رسول اکرم معظم اسلام چه در گفتار چه در افعال، مواردی ملاحظه می‌شود که از توجه عمیق آن بزرگوار به اساسی‌ترین نیازهای کودک از زمان تولد وی حکایت دارد. تأمل در سبک رفتاری پیامبر با کودکان مبین نیازهای واقعی و طبیعی در کودکان است. برای مثال، و به ایجاز، مواردی از مراتب نیازهای کودکان را که بازتابی از سیرهٔ حضرت هستند بیان می‌کنیم:
۱- رشد کرامت و عزت نفس در کودکان؛
۲- محبت به کودکان؛
۳- ایجاد امنیت برای کودکان؛
۴- احترام گذاشتن به کودکان؛
۵- کودکی عمل کردن و بازی با آنان؛
۶- توجه به آزادی کودکان؛
۷- نظارت و مراقبت دائم از آنان؛
۸- صادق بودن با کودکان؛
۹- عیب جویی نکردن از کودکان؛
۱۰- امر و نهی غیر واقعی نکردن از آنان؛
۱۱- عدم تبعیض میان کودکان؛
۱۲- پرهیز از تنبیه بدنی کودکان. مجموعه‌ای که به اختصار بیان شد، به طور کلی مستخرج از روایاتی است که بیانگر سیرهٔ نبی اکرم در خصوص نوع نگاه و طرز رفتار وی با کودکان است.
زیرنویس‌ها
۱- مرتضی مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ص ۳۲۴.
۲- ر. ک: دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، فلسفهٔ تعلیم و تربیت، ج ۱، ص ۲۴ -۲۲.
۳- Interpretive
۴- Hermeneutic
۵- محمد بن الحسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۱۹۵.
۶- الشیخ الطبرسی، مکارم الاخلاق، ص ۱۹۷.
۷- محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج ۷، ص ۴۰.
۸- ابوالحسن ابن عیسی الاربلی، کشف الغمه، ج ۲، ص ۱۴۸.
منبع: نشریه اسلام و پژوهشهای تربیتی شماره
