علی (ع) و کانون جوانی
شخصیت علی (ع) با شخصیت نبی اکرم (ص) در جوانب گوناگون علمی و عملی شباهت فراوان دارد.
نهج‌البلاغه و مجموعهٔ سخنان امیرالمؤمنین به آیات و مضامین قرآن نزدیک است و شیوایی، ارج‌مندی و ژرف بودن پیام علی (ع) و نبی (س) به اوج کمال رسیده است؛ به گونه‌ای که از جهت محتوا، نهج‌البلاغه برادر قرآن نامیده شده است. سراسر وجود علی (ٍع) تاریخ و سیرت علی، خُلق و خوی علی، رنگ و بوی علی (ع) سخن و گفت‌وگوی علی برای تمام انس‌آن‌ها درس، سرمشق، تعلیم و رهبری است. [۱] علی (ع) انسان کاملی است که قهرمان همهٔ ارزش‌های انسانی است. او مردی است که شب‌ها با روح کلی عالم به سر می‌بُرد و روزها به تربیت ارواح آدمیان می‌پرداخت. جوانی، گوهر گران‌بهایی است که به خاطر استعدادها و قابلیت شکوفایی و رشد، از ارزش و منزلت خاصی برخوردار است و بزرگان را به توصیه و ارآیهٔ تجربیات به جوانان واداشته است. امیرالمؤمنین (ع) نیز در این عرصه، کلمات حکمت‌آموزی را ارائه نموده است. جوانی و تندرستی را دو چیز با ارزش و منزلت معرفی می‌کند و می‌فرماید: «قدر و منزلت این دو چیز را کسی می‌شناسد که آن دو را از دست داده باشد». [۲]
——————————————————————————–
در بیان ارزش جوانی همین بس که پیامبر (ص) فرمود: «در قیامت از عُمْر و جوانی انسان می‌پرسند که چگونه و در چه راهی آن را صرف نموده است». [۳] علی (ع) به اصحاب توصیه می‌کند که «جوانی را قبل از پیری و سلامتی را قبل از بیماری دریابید». [۴] امام در بیان دوران جوانی غفلت برخی انس‌آن‌ها می‌فرماید: «در ایام سلامت بدن، سرمایه‌ای فراهم و مهیا نساخته‌اند ودر اوایل فرصت‌های زندگی و نیرومندی، درس عبرتی نگرفتند و درخشنده‌ترین ایام عمر را رایگان از کف دادند، آیا کسی که در جوانی اهل تن‌پروری بوده، می‌تواند در پیری جز شکستگی و ذلّت انتظاری داشته باشد». [۵] پس دوران جوانی را باید دریافت و از آن دوران گران‌سنگ و طلایی در خویشتن‌شناسی و کمال‌یابی بهره گرفت که شرط اساسی سعادت و شقاوت یا خوش‌بختی و بدبختی انس‌آن‌ها در دنیا و آخرت به توجّه و عدم توجّه آن‌ها نسبت به جوانی، بستگی دارد.
——————————————————————————–
امام علی (ع) تربیت کنندگان و والدین و مربّیان را نسبت به توجّه به عنصر زمان، هشدار می‌دهد و می‌فرماید: «فرزندان خویش را به جبر و استبداد بر آداب خود مجبور نکنید؛ زیرا آنان در زمانی غیر زمان شما آفریده شدند و زندگی می‌کنند». [۶] پس تحجّر و جمود بر آداب گذشتگان، مانع مهمی بر سر راه تربیت جوانان است؛ امّا این بدان معنا نیست که دست از سنّت‌های صحیح گذشتگان برداریم و به بهانهٔ نوگرایی و تجددخواهی، ارزش‌های اسلامی را به حاشیه رانیم؛ بلکه باید با روش صحیح تربیتی و آگاهانه، فرزندان خویش را به ارزش‌های اسلامی ره‌نمون سازیم.
——————————————————————————–
مردی به نام ابوجعفر احول از دوستان امام صادق (ع) مدتی به تبلیغ مذهب تشیع و تعالیم اهل‌بیت (ع) اشتغال داشت. روزی به محضر مبارک امام رسید و امام از او سؤال کرد: مردم بصره را در پذیرش اهل‌بیت و آیین تشیع چگونه یافتی؟ عرض کرد: مردم اندکی تعالیم اهل‌بیت را پذیرفته‌اند. امام فرمود: «توجّه تبلیغی خود را به نسل جوان معطوف دار و نیروی خویش را در راه هدایت آنان به کار انداز؛ زیرا جوانان زودتر حق را می‌پذیرند و سریع‌تر به هر خیر و صلاحی می‌گرایند.» [۷] به همین دلیل، امام علی (ع) می‌فرماید: «جوانی‌ات را قبل از پیری و سلامتت را قبل از بیماری دریاب.» [۸] امام علی (ع) به جوانان توصیه‌های آموزندهٔ بسیار دارد. از جمله: به فرزند جوانش امام حسن (ع) سفارش می‌کند: «بندهٔ غیر خود نباش که خداوند تو را آزاد آفریده است.» [۹]
——————————————————————————–
پرهیز از شهوت‌رانی و مغلوب شدن با شهوت نیز توصیهٔ دیگر آن حضرت است: «کسی که مغلوب شهوت خویشتن است، ذلّت و خواریش بیش از بردهٔ زرخرید است.» [۱۰] عزت مداری و کرامت نفس نیز سفارش دیگری است که امام (ع) به فرزند جوانش بیان می‌کند: «نفس خویش را عزیز شمار و به هیچ پستی و دنائتی تن مده، گرچه عمل پست، تو را به تمنیات برساند؛ زیرا هیچ چیز با شرافت نفس برابری نمی‌کند و هرگز به جای عزت نفس از دست رفته، عوضی همانند آن نصیب نخواهد شد». [۱۱]
——————————————————————————–
امام علی (ع) به فرزندش امام حسن (ع) می‌فرماید: «پسرم، من در تعلیم و تربیت تو شتاب کردم پیش از آن که قلب تو سخت گردد و عقل و فکرت به چیز دیگری مشغول شود مبادرت ورزیدم تا با تصمیم جدّی به استقبال اموری بشتابی که اندیشمندان و اهل تجربه زحمت آزمون آن را کشیده‌اند و تو را از تلاش بیش‌تر بی‌نیاز ساخته‌اند؛ بنابراین آن‌چه از تجربیات آن‌ها نصیب ما شده، نصیب تو هم خواهد بود.» [۱۲] مستی جوانی نیز آسیب‌پذیر و هلاکت‌بار است که جوانان باید بدان توجّه نمایند. امام علی (ع) می‌فرماید: «سزاوار است انسان عاقل، خویشتن را از مستی ثروت، مستی قدرت، مستی علم و دانش، مستی تمجید و تملق، مستی جوانی مصون نگه دارد؛ زیرا هر یک از این مستی‌ها بادهای مسموم و پلیدی دارد که عقل را نابود می‌کند و آدمی را خفیف و بی‌ارزش می‌سازد». [۱۳] و راه درمان این مستی‌ها به تعبیر امام علی (ع) شناختن شرافت باطنی و گوهر انسانی است که او را از پستی‌های شهوت و آرزوهای باطل مصون نگاه می‌دارد. [۱۴] بر این اساس، امام علی (ع) به جوانان خطاب می‌کند: ای گروه جوانان، شرف انسانی و سجایای اخلاقی خود را با ادب و تربیت محافظت نمایید و سرمایهٔ گران‌بهای دین خویش را با نیروی علم و دانش از دست‌برد ناپاکان و خطرات گوناگون برکنار دارید». [۱۵]
——————————————————————————–
توصیهٔ دیگر امام علی (ع) به جوانان در آیین دوست‌یابی است که می‌فرماید: «پیوند دوستی را با برادران دینی خود محکم سازید که آنان ذخایر دنیا و آخرت هستند. مگر نشنیده‌اید که خداوند در قرآن شریف به تأثر گم‌راهان در قیامت اشاره کرده که می‌گویند: در این روز سخت، نه شفیعی داریم و نه دوستی که در کارمان همّت گمارد». [۱۶] «کسی که دوست پاک خود را که برای خدا با وی پیوند دوستی داشته، از دست بدهد، مثل این است که شریف‌ترین اعضای بدن خود را از کف داده است». [۱۷] در وصیت‌نامه‌شان به امام حسن (ع) فرمودند: «به اتکای روابط دوستانه و رفاقت صمیمانه، حق برادرت را ضایع مکن؛ چه، در زمینهٔ تضییع حقوق، روابط دوستی نابود می‌شود و آن کسی که حقّش را تباه ساختی برای تو برادر نخواهدبود.» [۱۸] امام (ع) در باب عوامل انحراف جوانان هشدار می‌دهد و جهل و نادانی، هواپرستی و شهوت‌رانی، تقلید از فاسدان و منحرفان، عصبانیت و خشم افراطی، برتری‌جویی، تکاثرگرایی، غرور و خودخواهی، فقدان تربیت خانوادگی و ضعف ایمان را به عنوان ریشه‌های انحراف جوانان بیان می‌کند. [۱۹]
——————————————————————————–
پی‌نوشت‌ها:
[۱]. و دافعهٔ علی (ع)، ص ۱۷۷.
[۲]. ص ۴۴۹.
[۳]. ج ۱۷، ص ۲۳.
[۴]. ص ۳۴۰.
[۵]. تحقیق فیض الاسلام، ص ۱۸۰.
[۶]. ابن ابی الحدید، ج ۲۰، ص ۲۶۷.
[۷]. کافی، ص ۹۳.
[۸]. غررالحکم.
[۹]. نامهٔ ۳۱.
[۱۰]. غررالحکم.
[۱۱]. نامهٔ ۳۱.
[۱۲]. نامهٔ ۳۱.
[۱۳]. ج ۵، ص ۸، حدیث ۹۰۷۵.
[۱۴]. غررالحکم.
[۱۵]. پیشین.
[۱۶]. غررالحکم.
[۱۷]. غررالحکم.
[۱۸]. نامهٔ ۳۱.
[۱۹]. نامهٔ ۵۳، خطبهٔ ۱۰۸، ۱۹۲، حکمت ۲۵۵، ۲۳۲.
عبدالحسین خسروپناه
