بحث درباره شرور، و احیانا اعتراض به وجود آنها، بخش نسبتا مهمی از ادبیات ما را تشکیل می دهد. شاعران به زبان جد یا هزل، فراوان در این میدان وارد شده اند. البته آنچه را در این زمینه گفته شده است نمی توان به حساب جد یعنی انتقاد و اعتراض به خلقت گذاشت، غالبا جنبه هزل دارد و به اصطلاح ” سوژه ” شعر است. برخی از آنها را می توان از نوع ” دلال عارف ” بشمار آورد. در رباعیات منسوب به خیام، از اینگونه اشعار فراوان است.
در رباعیات (رباعی) منسوب به خیام، از اینگونه اشعار فراوان است که در آنها بحث شرور را پیش کشیده است. البته این اشعار معلوم نیست که از خیام فیلسوف باشد، آنچه به صورت سؤال یا اعتراض در شعر خیام شاعر عنوان شده است برای خیام فیلسوف حل شده بوده است. علیهذا این اشعار یا از خیام فیلسوف نیست، و یا جنبه هزلی و سربسر گذاشتن با متشرعان قشری دارد و یا از نوع ” دلال عارف ” است. به هر حال خیام در این رباعیات منسوب به او می گوید:
اجرام که ساکنان این ایوان اند *** اسباب تردد خردمندان اند
هان تا سر رشته خرد گم نکنی*** کانان که مدبرند سرگردان اند
افلاک که جز غم نفزایند دگر *** ننهند بجا تا نربایند دگر
نا آمدگان اگر بدانند که ما *** از دهر چه می کشیم نایند دگر
چون حاصل آدمی در این شورستان *** جز خوردن غصه نیست تا کندن جان
خرم دل آنکه زین جهان زود برفت *** و آسوده کسی که خود نیامد به جهان
ای چرخ فلک خرابی از کینه توست *** بیدادگری شیوه دیرینه توست
ای خاک اگر سینه تو بشکافند *** بس گوهر قیمتی که در سینه توست
اعتراضها و دشنامهای شعرا که نثار چرخ و فلک می گردد در حقیقت اعتراض به مقام بالاتر است، زیرا چرخ و فلک، کاره ای نیست، کجروی و کج رفتاری فرضی که بدان متهم است نه به میل خود اوست. شاید به همین جهت در حدیث آمده است: «لاتسبوا الدهر فان الدهر هو الله؛ زمانه را دشنام ندهید که زمانه همان خداست». خیام می گوید:
دارنده که ترکیب طبایع آراست *** از بهر چه افکندش اندر کم و کاست
گر نیک آمد، شکستن از بهر چه بود؟ *** ور نیک نیامد این صور، عیب که راست؟
ترکیب پیاله ای که در هم پیوست *** بشکستن آن روا نمی دارد مست
چندین قد سرو نازنین و سر و دست *** از بهر چه ساخت وز برای چه شکست؟
جامی است که عقل آفرین می زندش *** صد بوسه زمهر بر جبین می زندش
این کوزه گر دهر چنین جام لطیف *** می سازد و باز بر زمین می زندش
