منشأ ایجاد آسیب در جوانان، نشناختن سه موضوع مهم است:
۱ – ویژگی های دوران جوانی؛ ۲- مشکلات جوانان؛ ۳- نیازهای به حق آنان و برآورده کردن آن ها.
به طور کلی زمینه های آسیب پذیری جوانان را در هفت محور می توان خلاصه کرد:
۱ – علل خانوداگی: نام گذاری نامناسب، بی مهری، اعمال نسنجیده ی والدین، تربیت بدون ایمان و جدایی والدین، هر یک به نحوی در طغیان جوانان و آسیب پذیری آنان نقش دارند.
۲ – علل و عوامل فرهنگی: با این که رسانه هایی چون رادیو، تلویزیون، مطبوعات، ماهواره، سینما و … انسان را از طریق چشم و گوش با دنیای بیرون آشنا می کنند، اما به علل مختلف، آن چه نسل جوان امروز ما از این طریق دریافت می کند نتیجه ای معکوس داشته و با آن چه که باید باشد بسیار فاصه دارد.
هم چنین کمبود اطلاعات و یا گریز از مطالعه و خلأ ذهنی اکثر آنان، از جمله مسائلی است که جوانان ما به خصوص پسران با آن درگیر هستند و به تبع آن، از واقعیات زندگی دور افتاده اند. معلومات اندک و سطحی آنان باعث شده آن چه از مفاهیم تمدن جدید در مخیله خود تصور می کنند، به خطوط بی سر و تهی از پرده های متحرک سینما و داستان های مبتذل عشقی و رمان های خیالی و افسانه ای منحصر شود. ضمن این که مسئله ی تعصب که جلوی فراگیری اطلاعات را می گیرد و اسلام شدیدا با آن مبارزه کرده است، خود یکی از این قبیل عوامل به شمار می رود.
۳ – عوامل اقتصادی: بیکاری و فقدان شغل مناسب با تحصیل، فقر و بیچارگی ناشی از تضاد طبقاتی که موجب تقسیم جامعه به دو دسته ی فقیر و ثروت مند شده، از مهم ترین عوامل آسیب پذیری جوانان است.
۴ – علل اجتماعی: جامعه ی مدرن و پیشرفت های مهم صنعتی که باعث مشخص شدن عقب افتادگی و سرخوردگی جوانان در کشورهای ضعیف خواهد شد و نیز کمبود مکان ها و وسایل تفریحی سالم و از همه مهم تر، فراوانی مواد مخدر و اعتیاد، از جمله علل اجتماعی آسیب جوانان است.
۵ – عوامل مذهبی: در این زمینه، محو یا پیری ارزش ها و نیز ضعف ایمان، قابل توجه خواهد بود. وقتی اجتماعی از ارزش های خود فاصله بگیرد و زندگی اش چیزی جز تکرار مکررات نباشد چگونه می تواند جوانان خود را از آسیب مصون دارد؟ تردید در عقاید مذهبی و تزلزل در اوامر دین، خود حدیثی جداگانه دارد.
۶ – عوامل روانی: تمایلات جنسی و کشمکش های درونی و عوامل مهیج بیرونی که وسوسه های شیطانی را به همراه دارد، زمینه ساز آسیب پذیری جوانان است.
۷ – عوامل طبیعی: این عوامل عبارت اند از: بی خانمانی ناشی از حوادث طبیعی، اعم از: زلزله ، جنگ، سیل و … .(۱)
خانواده و پیش گیری از آسیب های اجتماعی
از آن جایی که خانواده یکی از مهم ترین عوامل مؤثر در رشد همه جانبه ی کودک و نوجوان است می تواند در جهت پیش گیری از آسیب های اجتماعی گام های مهمی بردارد؛ از جمله:
۱ – والدین، تربیت دینی کودکان و نوجوانان را از همان ابتدای تولد آغاز کنند.
۲ – از طریق مشاهده ی پی گیری پیشرفت تحصیلی و ارزیابی فعالیت های دانش آموز و تشکیل جلسات مشورتی با معلمان و …، نقاط قوت فرزندان خود را از حیث تحصیلی و اخلاقی، شناسایی و در جهت پرورش و تقویت صحیح آن ها اقدام کنند.
آسیب های اجتماعی را می توان به بخش های زیر تقسیم کرد:
۱ – مهاجرت بی رویه ی روستاییان به شهرها: مهاجران و روستاییان که بدون برنامه ریزی قبلی به شهرها هجوم می آورند با بیکاری نامحدودی مواجه شده، ناچار به شغل های کاذب روی می آورند و در چرخه ی اقتصاد، اختلال ایجاد می کنند که آسیب آن به جامعه می شود.
۲ – حاشیه نشینی: حاشیه نشینی، اصطلاحی است که به محله های مسکونی غیر متعارف و متداول شهری اطلاق می شود. حاشیه نشینی در شهرهایی که پذیرای جمعیت اضافی در بافت اصلی نیستند، رشد می کند. حاشیه نشینی با جرم، رابطه ی مستقیم دارد. در چنین مناطقی به دلیل از بین رفتن ارزش های انسانی، کج روی های اجتماعی سریعا رشد می کند و اعمالی چون دزدی، اعتیاد، قاچاق و نظایر آن بسیار گسترش یابد.(۲)
۳ – اعتیاد به مواد مخدر: اعتیاد به مواد مخدر، به مثابه ی نابسامانی اجتماعی، پدیده ای است که به آن «بلای هستی سوز» نام نهاده اند، زیرا ویران گری های حاصل از آن زمینه ساز سقوط بسیاری از ارزش ها و هنجارهای فرهنگی و اخلاقی می گردد و سلامت جامعه را به خطر می اندازد و هر سال این بلای خانمان برانداز، قربانیان بی شماری را به آغوش سرد خاک می نشاند.
۴ – طلاق یا از هم گسیختگی خانواده: خانواده، نهادی است که به اعضای خود، احساس امنیت و آرامش می بخشد و طی هزاران سال پایدارترین و مؤثرترین وسیله ی حفظ ویژگی های فرهنگی و عامل انتقال آن ها به نسل های بعدی بوده است. «متفکران و جامعه شناسان، طلاق را یکی از آسیب های اجتماعی به شمار آورده، بالا رفتن میزان آن را نشانه ی بارز اختلال در اصول اخلاقی و به هم خوردن آرامش خانوادگی و در مجموع، دگرگونی در هنجارهای اجتماعی محسوب می دارند.»(۳)
۵ – حسادت افراد جامعه به هم: حسد، آرزوی زوال نعمت برای دیگران است. گاه فرد با توجه به عدم امکان دست یابی به موقعیت و منزلت دیگران، رشک و حسد می برد و چون نمی تواند مانند صاحبان اموال مالک آن ها گردد، دست به کارهای ضد اجتماعی مانند رشوه گیری، ریاکاری، یا دزدی می زند. این اعمال خواه کم یا زیاد، آسیبی بزرگ برای اجتماع است.
۶ – خودنمایی بعضی از جوانان در اجتماع: برخی از جوانان برای نشان دادن صفت «کله شقی» و جرأت حادثه جویی که برای آن ها بسیار ارزشمند است، قوانین اجتماعی را زیر پا می گذارند. مثال ساده ی آن همین موتور سوارهایی هستند که با سرعت غیر قابل کنترل خود هر ساله حوادث ناگوار بسیاری را به بار می آورند.
۷ – آلودگی محیط زیست: آلودگی محیط زیست چه به دست افراد جامعه یا توسط کارخانه ها، مشکلات بزرگی را برای افراد جامعه و خصوصا برای کودکان و بیماران تنفسی به بار می آورند. هر کس به نوبه ی خود با رعایت کردن اصول بهداشت و نظافت در محیط های عمومی می تواند کمک شایانی به اجتماع بکند.
۸ – خالی ماندن ساعات فراغت: اگر جوانان در اوقات فراغت خود تفریح یا سرگرمی نداشته باشند روح و روان آن ها ضربه می بیند و آسیب آن متوجه جامعه نیز می گردد. در این جا وظیفه ی بزرگان هر خانواده است که با راهنمایی های خود، جوانانشان را به تفریحات سالم رهنمود کنند، که خوش بختانه در کشور عزیز ما کانون های علمی بسیار خوبی هست که دانش آموزان در اوقات فراغت خود از آن ها بهره مند می شوند.
۹ – بیماری و سوء تغذیه: از آن جا که سلامت یک جامعه بستگی به سلامت افراد آن جامعه دارد این امر از پیشرفت کار افراد می کاهد و «هم ناسازگاری بیشتر آن ها را با اطرافیان فراهم می آورد و هم ممکن است به دیگران سرایت کرده، موجب گسترش هر چه بیشتر بیماری گردد.»(۴)
چشم چرانی
از بزرگ ترین آسیب ها و آفت ها و اولین قدم انحراف، «چشم چرانی» است که ممکن است جوانان را تهدید کند. این انحراف بزرگ اخلاقی ورود به منجلاب انحرافات و فساد جنسی را تشدید می کند.
حضرت امام صادق (ع) فرمود: «چشم چرانی ، تخم شهوت را در دل می کارد و چنین کاری برای نگاه کننده کافی است که منشأ فتنه گردد.»(۵)
نگاه به ناموس دیگران، خواست شیطان است. پیامبر(ص) فرمود: «نگاه به نامحرم، تیری زهرآلود از تیرهای شیطان است.»(۶)
سفارش قرآن به چشم پوشی از نامحرم
قرآن، مؤمنان را به چشم پوشی از نامحرم دعوت می کند و می فرماید: «به مؤمنان بگو: چشمان خود را فرو بندند و دامن خود را حفظ کنند، این برای آن ها پاکیزه تر است و خدا به آن چه می کنند، آگاه است».(۷) و نیز فرمود: «به زنان با ایمان بگو: چشمانشان را (از نامحرم) فرو بندند و دامن خود را حفظ کنند.»(۸)
ارزش چشمان پاک
هر یک از اعضای بدن مؤمن برای عبادت پروردگار متعال وظیفه ی خاصی برعهده دارد که اگر بدان وظیفه عمل کرد، ارزشمند است. حضرت علی (ع) درباره ی حفاظت و مواظبت از چشم ها فرمود: «چیزی در بدن کم سپاس تر از چشم نیست، خواسته اش را ندهید که شما را از یاد خدا باز می دارد».(۹) رسول خدا(ص) نیز فرمودند: «همه ی چشم ها روز قیامت گریانند جز سه چشم: چشمی که از ترس خدا بگرید، چشمی که از نامحرم فرو نهاده شود و چشمی که در راه خدا و (پاسداری از کیان اسلام) شب زنده دار باشد.»(۱۰)
نتایج پاک چشمی
چشمی که به نگاه حرام آلوده نگردد، برکات زیر را برای صاحبش به ارمغان می آورد:
۱- دیدن شگفتی ها: رسول خدا (ص) فرمود: «چشم هایتان را از نامحرم بپوشانید تا عجایب و شگفتی ها را ببینید.»(۱۱)
۲-راحتی قلب: امام علی (ع) فرمود: «آن که چشم خود را از نامحرم فرو نهاد، قلبش را راحت کرده است.»(۱۲)
۳- نیک خویی: هم چنین آن حضرت فرمودند: «کسی که نگاه هایش کنترل گردد، صفاتش نیکو می شود.»(۱۳)
۴- پاداش الهی: امام صادق(ع) فرمود: هر کسی زنی را ببیند و (بلافاصله)(۱۴) دیده اش را به آسمان بدوزد یا چشم فرو بندد، چشم باز نگرداند مگر خدا حوریان بهشتی را به عقد او درآورد.»
۵- چشیدن شیرینی ایمان: پیامبر (ص) فرمود: نگاه به نامحرم، تیری از تیرهای شیطان است و هر کس آن را از ترس خدا ترک کند، خداوند چنان ایمانی به او عطا کند که شیرینی اش را در زن خویش احساس کند.» (۱۵)
پی نوشت ها:
۱- همان، ص ۲۸-۲۷.
۲- هدایت الله ستوده، آسیب شناسی اجتماعی، ص ۷۸.
۳- همان، ص ۲۰۵.
۴- همان، ص ۸۸.
۵- روضه المتقین، ج ۹، ص ۴۳۴.
۶- بحار الانوار، ج ۱۰۴، ص ۳۸.
۷- نور (۲۴) آیه ی ۳۰.
۸- همان، آیه ی ۳۱.
۹- بحار الانوار، ج ۱۰۱، ص ۳۵.
۱۰- همان.
۱۱- همان، ص ۴۱.
۱۲- شرح غرر الحکم و درر الکلم، ج ۵، ص ۴۴۹.
۱۳- میزان الحکمه، ج ۱۰، ص ۷.
۱۴- بحار الانوار، ج ۱۰۱، ص ۳۷.
۱۵- همان، ص ۳۸.
منبع: مجله ی معارف اسلامی شماره ۷۱
