فاطمه(س) در حدیث دیگران (صحاح ششگانه)

مرورى بر زندگى حضرت زهرا(س) در کتب و مخصوصا صحاح اهل سنت (۱) از دو جهت اهمیت دارد: نخست اینکه; عظمت‏بانوى دو عالم، نزد هر دو گروه آشکار مى‏شود. و دیگر اینکه، با وجود چنین عظمتى چگونه بسیارى از اهل نت‏به تاویلات و توجیهات تاریخ آن عصر روى آورده‏اند. زندگینامه فاطمه(س) در این کتابها به شش فصل مهم تقسیم شده است:
الف) فضایل صدیقه کبری(س)،
ب) ازدواج،
ج) سوگوارى پدر،
د) مناظرات «بویژه با خلیفه اول و دوم‏»،
ه) رحلت،
و) روایات آن حضرت.
الف) فضایل:
۱- شباهت‏به پدر
فاطمه حقیقت پدر و انعکاس نور او بود که در جسم فاطمه متجلى گشت. عایشه مى‏گوید: زمانى همه همسران رسول خدا(ص) برگرد وجودش جمع بودند در این هنگام فاطمه که مانند پیامبر گام برمى‏داشت، وارد شد با ورود او همه دیدند که پدر با محبت تمام به وى خوش‏آمد گفت و او را در کنار خود نشاند. (۲)
و باز عایشه نقل مى‏کند: هیچ زنى را از جهت‏حرکات و نشست و برخاست و رفتار مانند زهرا(س) نسبت‏به پیامبر(ص) ندیدم. (۳)
بى‏شک تحمل و بردبارى فاطمه(س) در برابر مشکلات مختلف ناشى از اخلاق پدرگونه او بود.
۲- مبارز خردسال
براى رهروان راه استقامت و صاحبان روحهاى بزرگ، ایام طفولیت و بزرگى یکسان است.
در شرایط سخت اقتصادى، سیاسى و نظامى سرزمین مکه و دوران قبل از هجرت هرگاه پیامبر، خسته و رنجور از زخم‏زبان و شمشیر و سنگ به خانه مى‏آمد دستهاى کوچک زهرا بود که آرامش را به پدر باز مى‏گرداند و به یارى او مى‏شتافت.
آن روز پیامبر خدا(ص) در مسجدالحرام و در کنار کعبه مشغول نماز بود ابوجهل با عده‏اى دیگر در گوشه‏اى به هرزه‏گرى سرگرم بودند، تا چشمش به پیامبر(ص) افتاد رو به آنان کرد و گفت: کدام یک از شما حاضر است‏برود بچه‏دان شترى را که دیروز در این نزدیکى قربانى شده بیاورد و در حالى که محمد(ص) در سجده است آن را بر روى شانه‏اش قرار دهد. بدبخت‏ترین آنها گفت: من این کار را انجام مى‏دهم. او در حالى که پیامبر در برابر عظمت‏خدا سر بر سجده داشت آن را بر روى شانه مبارک پیامبر(ص) انداخت. ابوجهل و همدستانش که این منظره را دیدند شروع به تمسخر پیامبر کردند.
ابن‏مسعود، از اصحاب بزرگ رسول خدا، مى‏گوید: من در این وقت در مسجدالحرام بودم و این منظره را مى‏دیدم اما جرات نداشتم جلو بروم و آن بچه‏دان شتر را از روى شانه مبارک پیامبر(ص) بردارم از این جهت در گوشه‏اى منتظر ماندم تا ببینم جریان به کجا ختم مى‏شود؟
پیامبر همچنان در سجده بود! تا اینکه کسى جریان را به اطلاع فاطمه(س) رساند. او وارد مسجدالحرام شد و در حالى که از شنیدن این خبر بسیار نگران شده بود جلو آمد و بچه‏دان شتر را از شانه آن حضرت برداشت و سپس رو به عاملان این اهانت کرد و با زبان رسا آنان را مورد ملامت و سرزنش قرار داد!
رسم پیامبر بر این بود که در هنگام نفرین یا دعا، سه مرتبه جمله را بیان مى‏فرمود در این مورد نیز پس از سلام نماز، سه مرتبه با صداى بلند فرمود: اللهم علیک بقریش، خدایا این قریشیان را نابود کن!
به مجرد اینکه صداى حضرت به گوش ناشنواى آنان (ابوجهل و همدستانش) رسید مجلس بزمشان به مجلس دلهره و اضطراب مبدل شد.
ابن‏مسعود مى‏گوید: پیامبر(ص) هفت نفر را به نام، نفرین کرد و همگى آنان در روز جنگ بدر به هلاکت رسیدند و بدنهاى آلوده آنان در چاه بدر انداخته شد. (۴)
آرى، در شرایطى که مردان دلاور و بزرگ مانند ابن‏مسعود، جمع‏کننده قرآن، جرات دفاع از پیامبر(ص) را نداشتند، این دختر شجاع و خردسال رسول الله(ص) بود که به حمایت پدر مظلوم خود برخاست.
۳- در میدان نبرد
او تنها اهل عبادت و نشستن در منزل نبود. در میدان نبرد نیز شرکت مى‏کرد و به یارى پدر مى‏شتافت.
مردى از سهل بن‏سعد (از اصحاب رسول خدا(ص)سؤال کرد: در جنگ احد چه جراحتهایى بر بدن پیامبر(ص) وارد شد؟ جواب داد: آن روز، رخسار مبارکش آسیب دیده دندان و کلاهخود حضرت شکست. در آن روز فاطمه(س) دختر پیامبر(ص) خونها را از سر و صورت آن حضرت مى‏شست و على بن‏ابیطالب(ع) با سپر آب مى‏آورد. ولى هنگامى که مشاهده کرد ریختن آب باعث‏خون‏ریزى بیشتر مى‏گردد قطعه حصیرى را سوزاند و خاکستر آن را به روى زخم قرار داد تا خون بند آمد. (۵)
۴- اولین دیدار، آخرین وداع
همه عالمان حدیث اهل سنت و شیعه نقل کرده‏اند دورى از فاطمه(س) بر پیامبر(ص) بسیار سخت‏بود. ابن‏داود از ثوبان، آزاد شده رسول خدا(ص)، چنین نقل مى‏کند: پیامبر اکرم(ص) هرگاه عازم سفر مى‏شد، آخرین کسى را که وداع مى‏کرد فاطمه بود و در مراجعت از سفر اولین شخصى را که به دیدارش مى‏شتافت، فاطمه اطهر(س) بود. (۶)
۵- برترین زنان
سیده زنى است که برتر از دیگران باشد. ملاکهاى فضیلت معیارهاى مادى و زودگذر نیست که این مرام کم‏خردان است، بلکه معیار برترى در نظام ارزشى اسلام فضایل خاص معنوى است که از این‏رو در فاطمه سیده نساء معرفى شده است.
عایشه مى‏گوید: روزى صدیقه طاهره نزد پیامبر(ص) آمد در حالى که حکت او شباهت زیادى به راه رفتن پیامبر(ص) داشت. رسول خدا تا چشمش به جمال فاطمه افتاد، فرمود: آفرین بر تو دخترم. آنگاه او را کنارش، راست‏یا چپش، نشاند. بعد از مدتى سخنى آرام در گوش او گفت: زهرا(س) از شنیدن این سخن گریان شد.
از فاطمه سؤال کردم: چرا گریه مى‏کنى؟
قبل از جواب فاطمه(س)، بار دیگر پیامبر سخنى آهسته با دختر خود گفت و زهرا(س) از این خبر خوشحال شد و خندید.
من گفتم: تا امروز چنین خوشحالى همراه با غم ندیدم. سبب این دو را از ایشان جویا شدم. فاطمه(س) در جواب فرمود: من راز پدر را افشاء نمى‏کنم.
این راز همچنان پوشیده ماند تا زمانى که پیامبر خدا(ص) رحلت فرمود، آن‏گاه بار دیگر سؤال را با ایشان مطرح کردم، فاطمه(س) در پاسخ فرمود: در آن روز پیامبر به من فرمود:
جبرئیل در هر سال یک بار قرآن را بر من عرضه مى‏کرد و امسال دو بار. من از این امر متوجه شدم که زمان رحلتم فرا رسیده است و تو از خاندان من نخستین کسى هستى که به من ملحق مى‏شوى. از این سخن پیامبر(ص) ناراحت‏شدم. سپس فرمود: آیا خوشحال نمى‏شوى که به تو خبر دهم: برترین زنان بهشت‏یا زنان با ایمان هستى؟! از شنیدن این خبر خوشحال شدم و خندیدم. (۷)
فاطمه برترین زنهاى جهان است و مطرح شدن او به عنوان یکى از بهترین چهار زن جهان (خدیجه همسر پیامبر(ص)، مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم) (۸) منافاتى با این احادیث که فاطمه(س) را بهترین زنان مى‏داند، ندارد زیرا جمع این احادیث‏به این است که; زهرا(س) برترین آن چهار زن است. رسول خدا(ص) خطاب به حذیفه فرمود:
فرشته‏اى که تاکنون به زمین نیامده بود، از خداوند اجازه گرفت و به زمین آمد تا به من سلام کند و مژده دهد: که فاطمه سرور زنان بهشت است و حسن و حسین سرور جوانان اهل بهشت هستند. (۹)
۶- پاره تن پیامبر(ص)
در تمام منابع اهل سنت چه در صحاح و چه غیر آن؟ این حدیث آمده است که رسول خدا(ص) فرمود: فاطمه پاره تن من است هر کس او را خشمناک کند مرا خشمناک کرده است. (۱۰)
۷- مقام عصمت
این آیه قرآن «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا» (۱۱) نشانگر آن است که «اهل بیت‏» پیامبر(ص) معصوم از گناه هستند. سخن در این است که اهل بیت، چه کسانى هستند؟
صحاح اهل سنت پاسخ را مشخص کرده‏اند;
عایشه مى‏گوید: بامداد یکى از روزها، رسول خدا(ص) بالاپوش خود را که از پشم سیاه بافته شده بود، بر دوش گذاشت و عازم بیرون از منزل بود. در این موقع، امام حسن(ع) و سپس امام حسین(ع) و بعد از این دو، فاطمه(س) و سپس على(ع) وارد شدند. هر کدام که وارد مى‏شدند، پیامبر عباى مبارک را بالاى سر او قرار مى‏داد و آنگاه که همه جمع شدند، همان آیه را تلاوت کرد در این بین ام‏سلمه یکى از همسران رسول خدا(ص) گوشه ردا را بالا زد خواست‏خود را به آنان ملحق کند، پیامبر(ص) عبا را از دست او کشید و فرمود: تو خوب هستى ولکن جزء اینها نیستى. (۱۲)
این حدیث علاوه بر اینکه مقصود از اهل بیت را در نظر پیامبر(ص) و قرآن مجید مشخص مى‏کند، عصمت زهراى مرضیه را نیز ثابت مى‏کند.
۸- در مباهله
پیکر اجتماع هر گاه دچار افراد منحرفى مى‏شود که رستگارى انسانها را به خطر مى‏اندازند، انبیاء که طبیبان الهى هستند، به وسیله «نفرین‏» یا «مباهله‏» اقدام به نجات جامعه انسانى مى‏کنند. در باره پیامبر نیز واقعه‏اى تاریخى در این‏باره روى داده است:
مسیحیان سرزمین یمن که نشانه رسالت را در وجود پیامبر(ص) مشاهده کردند، به عناد و شب‏پرستى خود، اصرار ورزیدند و از قبول آیین حق روى برگرداندند. پیامبر پیشنهاد مباهله داد و آنان پذیرفتند، چون موعد مقرر فرا رسید، دلهره سراپاى وجودشان را فرا گرفت‏بناگاه مشاهده کردند پیامبر(ص) پدیدار گشت و حسن(ع) در کنار، حسین(ع) در آغوش و زهرا و على پشت‏سر حضرت. رو کرد به همراهان و فرمود: هرگاه نفرین کردم، شما آمین بگویید.
«عاقب‏» سرپرست ترسایان با دیدن انوار پنجگانه حقیقت را متوجه شد و احساس کرد نفرین اینان یعنى نابودى کلیسا. رو به همراهان خود کرد و گفت: من چهره‏هایى را مشاهده مى‏کنم که اگر از خدا بخواهند کوه را از جاى برکند دعاى آنان مستجاب است و تا قیامت نصرانیى بر روى زمین باقى نخواهد ماند.
آنان نیز که خود چنین احساسى در دل داشتند، از مباهله دست‏برداشتند. (۱۳)
زمخشرى مى‏گوید: آوردن این افراد دلیل است که آن حضرت واقعا قصد مباهله داشت نه آنکه صرف تهدید بود، چرا که عزیزترین افراد و پاره‏هاى جگر و محبوبترین افراد را در معرض خطر احتمالى قرار داد. (۱۴)
۹- دوستداران فاطمه(س)
از بیانات بزرگان دین آموخته‏ایم که دین چیزى جز محبت نیست و آیین الهى تولى و تبرى است. على(ع) مى‏گوید: روزى رسول خدا(ص) دست امام حسن و امام حسین(ع) را گرفته و فرمود: کسى که من و این دو و پدر و مادر این دو را دوست‏بدارد، در روز قیامت‏با من در یک درجه خواهد بود. (۱۵)
ب) ازدواج
۱- جهیزیه
عایشه و ام‏سلمه نقل مى‏کنند: رسول خدا(ص) به ما دستور داد، جهیزیه فاطمه(س) را براى رفتن به خانه على(ع) آماده سازیم.
بنا به فرمان رسول الله(ص) ابتدا سطح خانه را از خاکهاى نرم زمین بطحاء پوشاندیم و پس از آن، دو بالش تهیه کردیم و آن دو را با دست‏خود، از لیف خرما پر کردیم. آنگاه غذایى از خرما و کشمش ترتیب دادیم. آب گوارایى نیز آماده کردیم، چوبى در یک طرف خانه گذاشتیم که لباسها و مشک آب را بدان بیاویزند. ما هیچ عروسى را بهتر از عروسى فاطمه(س) ندیدیم. (۱۶)
۲- هدیه پیامبر، به مناسبت ازدواج
على(ع) مى‏فرماید: رسول خدا(ص) پارچه‏سفید رنگى از پشم به من و زهرا مرحمت فرمود و ما خود را به آن پارچه آراستیم. و بعد از این به منزل ما تشریف آورد و بالشتى که از نوعى گیاه پر شده بود و مشک آبى به ما عنایت کرد. (۱۷)
۳- هدیه فاطمه(س) به على(ع)
هدیه سبب انس و الفت است پس چه بهتر که این امر بین خود عروس و داماد رسم باشد، تا لحظات زندگى را شیرین و زن و مرد و محیط خانه سبب آرامش گردد.
على(ع) نقل فرمود: فاطمه اطهر(س) هدیه‏اى (فرشى) به مناسبت ازدواجمان تقدیم کرد که تا آن هنگام فرش ما منحصر به یک پوست گوسفند بود. (۱۸)
۴- فاطمه(س) در منزل على(ع)
دختران شخصیتهاى بزرگ، چه بسا کار کردن در منزل شوهر را براى خود ننگ به حساب آورند و این احساس ناشى از کوچک شمردن کار و احساس شخصیت کاذب در خود است. اما کدام شخص با عظمت‏تر از وجود رسول گرامى اسلام است و کدام زن متشخص‏تر از فاطمه(س)؟!
على(ع) فرمود: فاطمه(س) به قدرى مشک آب به دوش کشید که اثر بند مشک در گلوى فاطمه(س) باقى ماند و چندان دستاس کرد که دستهاى فاطمه تاول زد و آن قدر زیر دیگ را آتش کرد که حرارت آتش رنگ لباسهایش را از بین برد. (۱۹)
ماجراى تسبیحات حضرت زهرا(س) ناشى از زحمات طاقت‏فرساى فاطمه(س) بود. على(ع) که از نزدیک شاهد زحمات همسرش بود، در این مورد مى‏فرماید:
فاطمه از ناراحتى که به سبب چرخاندن آسیاب دستى در دست‏خود احساس مى‏کرد، نزد پدر آمد تا کنیزى براى یارى رساندن به او در خانه عنایت کند. رسول خدا(ص) در منزل تشریف نداشت زهراى مرضیه برگشت. عایشه جریان آمدن فاطمه(س) را به اطلاع پیامبر رساند. پیامبر بلافاصله به منزل ما آمد و فرمود: آیا مى‏خواهید چیزى به شما بیاموزم که بهتر از تقاضاى شما باشد؟ در هنگام خواب ۳۴ مرتبه تکبیر،۳۳ مرتبه سبحان‏الله و۳۳ مرتبه الحمدلله بگویید. (۲۰)
ج) مناظرات فاطمه(س)
مهمترین مناظره فاطمه زهرا(س) مناظره‏اى سیاسى بود که جنبه اقتصادى نیز داشت. این بحث‏بین آن حضرت و خلیفه اول و دوم بود. در ظاهر این مناظرات به مسائل مالى برمى‏گردد ولى در واقع مسائل خلافت و رهبرى مسلمین مد نظر بود چه آن جز علاقه و انس با خدا در دلش نبود و مسائل دنیوى هیچگاه براى آن حضرت نگرانى ایجاد نکرد.
فاطمه(س) به دنبال ارث پدر آمد، ولى خلیفه اول جواب داد: پیامبر(ص) فرموده: ما پیامبران ارث باقى نمى‏گذاریم آنچه از ما باقى بماند صدقه است، یا در اختیار حاکم همان زمان است. آنگاه فاطمه بر خلیفه اول غضب کرد و تا آخر عمر با او صحبت نکرد و بعد از پیامبر(ص) شش ماه زنده بود. (۲۱)
جوابهایى که از خود صحاح ششگانه در مورد سخن خلیفه اول به دست مى‏آید چنین به نظر مى‏رسد: اول: در بحث فضایل آن حضرت گذشت که غضب فاطمه به معنى غضب رسول خدا(ص) است و این احادیث مقید به صورت خاصى نشده است. بنابراین رسول خدا(ص) غضبناک شد!!
دوم: به موجب احادیث وارده مقصود از اهل بیت و شان نزول آیه تطهیر، حضرت زهرا(س) معصوم از گناه بود، پس چگونه چیزى را خواست که مستحق آن نبود؟!
و سوم اینکه: بعد از این تقاضاى حضرت زهرا(س) خلیفه دوم اموال پیامبر(ص) در مدینه را در اختیار على(ع) و عباس قرار داد، ولى خیبر و فدک را نه. (۲۲) اگر اموال پیامبران صدقه است و این حکم غیر قابل تغییر است او چگونه این عمل را انجام داد؟
علماء شیعه جوابهاى مفصل از این حدیث داده‏اند از جمله شیخ مفید کتاب مستقلى در این مورد به نام «رساله حول‏الحدیث نحن معاشر الانبیاء لانورث‏» تالیف نموده است.
د) در سوگ پدر
به همان مقدار که بودن در کنار پدر براى صدیقه کبرا روح‏بخش بود، فراقش طاقت‏فرسا مى‏نمود. دیدار پدر، نسیم بهارى بود که جسم و جان فاطمه را شادى مى‏بخشید و فراقش باد سموم‏خزان.
هنگامى که بیمارى پیامبر خدا(ص) شدت گرفت و نفس گرم آن حضرت به سختى در جریان بود، فاطمه(س) با دلى رنجور در کنار بستر نشسته و با چشمانى اشک‏آلود چهره پدر را مى‏نگریست. پیامبر در آن حال به فاطمه فرمود:
دخترم ناراحتى من همین امروز است و بعد از این، راحت مى‏شوم. چند لحظه بعد صداى مهربانش خاموش شد و کبوتر روحش به آشیانه‏اى که قدسیان براى او تزیین کرده بودند پر کشید. فاطمه(س) که لبهاى ساکت پدر را دید، با یک دنیا غم و اندوه به وسیله این جملات در فراق پدر نوحه‏سرایى کرد:
«اى پدر، دعوت حق را اجابت کردى و در بهشت‏برین جاى گرفتى ما ارتحال تو را به جبرئیل تسلیت مى‏گوییم.»
پس از آنکه بدن مطهر رسول خدا(ص) را به خاک سپردند فاطمه زهرا رو به انس کرده فرمود:
اى انس، چگونه راضى شدید خاک بر بدن مطهر رسول خدا بریزید. (۲۳)
ه) رحلت
در صحاح سته از رحلت فاطمه زهرا(س) و کیفیت آن، سخنى به میان نیامده است و فقط به ذکر این مطلب بسنده کرده‏اند که آن حضرت شش ماه بیشتر بعد از پدر در قید حیات نبود.
مطلبى که در این مورد شایان ذکر است، سخن احمد بن‏حنبل است که از اطلاع فاطمه(س) از زمان رحلت‏خویش خبر مى‏دهد.
ام‏سلمه مى‏گوید: در آخرین بیمارى فاطمه(س) که در پى آن، دار فانى را وداع گفت، من پرستارى آن حضرت را بر عهده داشتم. در یکى از روزها که على(ع) خارج از منزل بود و فاطمه(س) نیز مثل روزهاى قبل در بستر بیمارى بود به من فرمود: آب حاضر کن. آنگاه غسل کرد، چنان غسلى که مانند آن را ندیده بودم.
سپس به کنیز خود فرمود: لباسهاى نو مرا بیاور. جامه‏ها را پوشید. و بعد دستور داد رختخواب مرا در وسط اتاق پهن کنید. رختخواب که مهیا شد به پهلو و رو به قبله خوابید و دست مبارکش را زیر گونه مبارکش نهاد و فرمود:
اینک لحظه وداع رسیده و من به ملاقات پروردگار مى‏روم بدنم پاکیزه است و غسل کردم و نیازى به غسل ندارم بنابراین بدن مرا براى غسل عریان نکنید. این جملات را بر زبان آورد و در همین لحظه جان را تسلیم معبود کرد. (۲۴)
و) روایات
در تعدادى از روایات صحاح ست، فاطمه زهرا(س) در سلسله اسناد واقع شده و روایتى را از پدر بزرگوارش نقل مى‏کند اما تعداد این روایات زیاد نیست در این جا به ذکر دو روایت اشاره مى‏کنیم:
۱- فاطمه زهرا(س) مى‏فرماید: روش پیامبر بر این بود که وقتى داخل مسجد مى‏شد مى‏فرمود: «بسم الله و السلام على رسول الله اللهم‏اغفرلى ذنوبى وافتح لى ابواب رحمتک. و هر گاه خارج مى‏شد مى‏فرمود: بسم الله و السلام على رسول الله اللهم اغفرلى ذنوبى وافتح لى ابواب فضلک. (۲۵)
۲- فاطمه زهرا(س) مى‏فرماید: پدرم به من تعلیم داد و فرمود: صبح که از خواب بلند مى‏شوى بگو: سبحان الله و بحمده لا قوه الا بالله ما شاء الله کان و ما لم یشا لم یکن. کسى که این دعا را بخواند تا شب در امان است و کسى که شب بخواند تا صبح در امان است. (۲۶)
 
پى‏نوشتها:
 
۱- ۱. الجامع الصحیح، محمد بن‏اسماعیل بخارى(م‏۲۵۶); ۲.الصحیح، ابوالحسن مسلم بن‏حجاج نیشابورى(م‏۲۶);۳. السنن، ابى‏ماجه(م‏۲۷۳); ۴. السنن، ابى‏داود(م ۲۷۵); ۵.السنن، نسایى،(م‏۳۰۳);۶. الجامع، ترمذى(م‏۲۷۹). (این کتابها چنان منزلتى در نزد اهل سنت دارند که هیچ کتابى به پایه این شش مجموعه راوى نمى‏رسد.
۲- صحیح مسلم; کتاب فضائل الصحابه، باب فضائل زهرا(س); صحیح ابن‏ماجه، باب ما جاء فى ذکر مرض رسول الله(ص) ; مسند احمد بن‏حنبل، ج‏۶، ص ۲۸۲.
۳- صحیح ترمذى; ج ۲، ص‏۳۱۹ – صحیح ابى‏داود، باب ما جاء فى القیام. مستدرک الصحیحین، ج ۴، ص ۲۷۲ – الادب المفرد، بخارى، ص‏۱۳۶.
۴- صحیح بخارى; کتاب بدء الخلق، باب ما لقى النبى و اصحابه من المشرکین; صحیح مسلم، کتاب الجهاد و السیر، باب مالقى النبى و اصحابه من المشرکین.
۵- صحیح بخارى; کتاب بدء الخلق; صحیح مسلم، کتاب الجهاد و السیر، باب غزوه الاحد.
۶- صحیح ابى‏داود; ج‏۲۶، باب الاستفاده من العاج – صحیح بخارى، کتاب بدء الخلق – مسند احمد بن‏حنبل، ج ۵، ص ۲۷۵.
۷- صحیح ابن‏ماجه; باب بیمارى پیامبر(ص); مسند احمد بن‏حنبل، ج‏۶، ص ۲۸۲; صحیح مسلم، کتاب فضائل الصحابه، باب فضائل حضرت زهرا(س).
۸- مستدرک الصحیحین; ج ۲، ص‏۴۷۹.
۹- صحیح ترمذى; ج ۲، ص‏۳۰۶، باب مناقب امام حسن و امام حسین(ع).
۱۰- صحیح بخارى; کتاب بدء الخلق، باب مناقب اقرباء رسول خدا(ص) مناقب حضرت زهرا(س); صحیح ابى‏داود، ج ۱۲، باب مکروهات جمع میان زنان; صحیح مسلم، کتاب فضائل الصحابه، باب فضائل حضرت زهرا(س); صحیح ترمذى، ج ۲، ص‏۳۱۹ باب فضیلت فاطمه(س).
۱۱- احزاب / آیه‏۳۳.
۱۲- صحیح مسلم; کتاب فضائل صحابه، باب فضائل اهل بیت پیامبر(ص) و باب فضائل على(ع); صحیح ترمذى، ج ۲، ص ۳۰۸ و۲۰۹.
۱۳- صحیح مسلم; کتاب فضائل صحابه، باب فضائل حضرت على(ع). صحیح ترمذى، ج ۲، ص‏۱۶۶ – تفسیر کشاف، ذیل آیه مباهله.
۱۴- تفسیر کشاف، ذیل آیه مباهله.
۱۵- صحیح ترمذى; ج‏۳، ص ۳۰۱ – تهذیب التهذیب، ابن‏حجر عسقلانى. ج ۱۰، ص‏۴۳۰.
۱۶- صحیح ابن‏ماجه; ص‏۱۳۹.
۱۷- همان، ص‏۳۱۶.
۱۸- همان.
۱۹- صحیح ابن‏داود; ج ۲، ص‏۲۹، باب تسبیح هنگام خواب.
۲۰- صحیح بخارى; کتاب بدء الخلق، باب مناقب على(ع) و کتاب خمس باب اختصاص خمس به نائبان رسول الله(ص) – صحیح مسلم، کتاب ذکر و دعا تسبیح اول روز و هنگام خواب.
۲۱- صحیح مسلم; ج ۵، ص‏۱۵۳ – مسند احمد، ج ۱، ص‏۶ – صحیح ابى‏داود، ج ۲، ص‏۲۳.
۲۲- مسند احمد بن‏حنبل; ج ۱، ص‏۶.
۲۳- صحیح بخارى; کتاب بدء الخلق، باب بیمارى پیامبر(ص) – صحیح نسائى، ج ۱، ص ۲۶۱ باب گریستن بر میت – صحیح ابن‏ماجه، ابواب جنائز، باب دفن و وفات پیامبر(ص).
۲۴- مسند احمد بن‏حنبل; ج‏۶، ص ۴۶۱ – ذخائر العقبى، ص‏۵۳ – اسد الغابه، ج ۵، ص ۵۹۰.
۲۵- صحیح ابن‏ماجه; کتاب ۵، مساجد و جماعات، حدیث ۱ – مسند احمد بن‏حنبل حدیث ۲۵۲۱۲ – صحیح ترمذى، حدیث‏۲۸۹.
۲۶- صحیح ابن‏داود; حدیث‏۴۴۱۳.
 
ماهنامه کوثر شماره ۸
سید جعفر ربانى