واژه «فتنه» عموماً تداعی‌گر سلسله تدابیر و اقداماتی است که به منظور ایجاد تفرقه و نفاق میان دو فرد و یا اجتماع انجام میشود. بر این اساس می توان اقدامات داخلی و خارجی در راستای به هم زدن وحدت دینی و ملی افراد جامعه را «فتنه» نامید که به آشوبگری و تخریب می انجامد. قرآن کریم به عنوان جامع‌ترین کتاب آسمانی، بی‌شک از این واژه بی‌بهره نبوده و از این رو «فتنه» و مشتقات آن در قرآن، قابل جست و جو و بررسی می باشد. گفتار پیش رو به بررسی مصادیق «فتنه» در قرآن و راهکارهای این معجزه نبوی در برخورد با فتنه و فتنه گران می پردازد.
فتنه در فرهنگ زبان فارسی کاربردی فراوان دارد و به معنای امتحان کردن، آزمودن، گمراه کردن، ضلالت، اختلاف میان مردم، آشوب، محنت و عذاب است.۱ در روض الجنان، فتنه این گونه معنا شده است: «اصل فتنه» امتحان باشد و آزمایش و آن بلیت [بلاهایی] که باطن آدمی به آن پیدا شود را فتنه خوانده و خصلتی و حالتی که به پدید آمدن آن، مردمان به یکدیگر ظلم کنند.۲ علاوه بر این، اصل واژه فتنه به معنای گداختن طلا در آتش به منظور جدا کردن خالصی ها و ناخالصی هاست.۳
این واژه در قرآن نیز دارای معانی متعدد است که در یک جمع بندی کلی می توان پنج عنوان آزمایش؛ عذاب و یا اسباب عذاب؛ ایجاد فساد و نفاق؛ بلا و شرک به خدا را معانی کلی فتنه در قرآن نامید. در تمامی موارد کاربرد فتنه در قرآن، به ویژه در آن جا که متضمن معنی آزمایش است، معنای گداخته شدن طلا به منظور جدا شدن خوبی آن از ناخوبی به نحوی گنجانده شده است. از سوی دیگر گاهی فتنه در قرآن در جایگاهی استعمال میشود که به فعل صادره از سوی خداوند نسبت داده شده و در این موارد دارای حکمت و تدبیر الهی است و معمولاً با معنای آزمایش همراه است. در مواردی فتنه به اعمال بندگان نسبت داده شده که مورد مذمت پروردگار است. به هر تقدیر در هر دو صورت، با یکی از معانی پنج گانه مذکور مطابقت دارد.فتنه به معنای آزمایش و امتحان الهی
«[در قرآن کریم] فتنه با بیست گونه استعمال، شصت بار تکرار شده و کمتر از یک چهارم آن به طور مشخص معنای آزمایش دارد.»۴ گاه فتنه به معنای آزمایش و گاه به معنای اسباب آزمایش به کار رفته است. قرآن کریم سه چیز را فتنه و وسیله آزمایش معرفی می کند:
علامه طباطبایی در ذیل این آیه می فرمایند: «فتنه عبارت است از این که بعضی از امت با بعضی دیگر اختلاف می کنند در امری که تمامی امّت، حقیقت امر را می فهمند که کدام است، ولیکن یک دسته از قبول آن سرپیچی نموده و آگاهانه به ظلم و منکر اقدام می کنند. آن دسته دیگر هم که حقیقت امر را قبول کرده اند، آنان را نهی از منکر نمی کنند و در نتیجه آثار سوء‌اش دامن گیر همه امت میشود…۱- اموال و فرزندانوَ اعْلَمُوا أَنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ [انفال/۲۸]؛ و بدانید که اموال و اولاد شما وسیله آزمایشند.
إِنَّما أَمْوالُکُمْ وَ أَوْلادُکُمْ فِتْنَهٌ [تغابن / ۱۵]؛ جز این نیست که اموال و اولاد شما وسیله آزمایشند.۲- شرّ و نیکیوَ نَبْلُونَّکُمْ بِالشَرَّ وَ الْخَیرِ فِتْنَهً [انبیاء/۳۵]؛ و با خیر و شرّ شما را امتحان می کنیم.
«در روایت است که علی(علیه السلام) بیمار شد. دوستانش عیادتش کردند. پرسیدند. یا امیرالمؤمنین حالت چطور است؟ فرمود شرّ است. گفتند: این کلام سزاوار شما نیست. فرمود: خداوند می‌فرمایند: وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَرَّ وَ الْخَیرِ فِتْنَهً پس خیر؛ تندرستی و ثروت است و شر؛ بیماری و فقر است.»۵۳- بعضی وسیله آزمایش بعضی دیگروَ جَعَلْنا بَعْضَکُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَهً [فرقان/۲۰]؛ و بعضی از شما را وسیله آزمایش بعضی دیگر قرار دادیم.
وَ کَذلِکَ فَتَنّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ [انعام/۵۳]؛ و این چنین بعضی از آنها را با بعضی دیگر آزمودیم.
در آیات متعدد دیگری نیز فتنه به معنای آزمایش استعمال شده است. برخی از این موارد عبارتند از:وَ ما جَعَلْنا أَصْحابَ النّارِ إِلّا مَلائِکَهً وَ ما جَعَلْنا عِدَّتَهُمْ إِلّا فِتْنَهً [مدّثر/۳۱]؛ مأموران دوزخ را جز فرشتگان قرار ندادیم و تعداد آنها را جز برای آزمایش کافران معین نکردیم.
سیاق آیه شهادت می دهد بر این که مردم بعد از شنیدن آیه قبل که درباره عدد خازنان دوزخ بوده، درباره خازنان بگومگو کرده اند، در نتیجه آیه نازل شد.۶وَ ما أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَکَینِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ وَ ما یعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتّى یقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَهٌ [بقره / ۱۰۲]؛ و آنچه را به دو فرشته هاروت و ماروت در بابل نازل شده یاد می دادند و آن دو ملک به هیچ کس چیزی نیاموختند؛ مگر آن که به او می گفتند که کار ما فتنه و امتحان است.وَ إِنْ أَدْری لَعَلَّهُ فِتْنَهٌ لَکُم [انبیاء/۱۱۱]؛ و من نمی دانم شاید این ماجرا آزمایشی برای شماست.لِیجْعَلَ ما یلْقِی الشَّیطانُ فِتْنَهً لِلَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ[حج/۵۳]؛ تا این که خداوند القای شیطان را آزمونی برای آنها که در قلبشان بیماریست، قرار دهد.إِنّا مُرْسِلُوا النّاقَهِ فِتْنَهً لَهُمْ [قمر / ۲۷]؛ ما «ناقه» را برای آزمایش آنها می فرستیم.
وَ حَسِبُوا أَلّا تَکُونَ فِتْنَهٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا [مائده / ۷۱]؛ و گمان کردند آزمایشی در کار نیست، در نتیجه کور و کر شدند.۷فَإِذا مَسَّ اْلإِنْسانَ ضُرٌّ دَعانا ثُمَّ إِذا خَوَّلْناهُ نِعْمَهً مِنّا قالَ إِنَّما أُوتیتُهُ عَلى عِلْمٍ بَلْ هِی فِتْنَهٌ [زمر / ۴۹]؛ انسان چنین است که وقتی گرفتار می شود ما را می خواند و همین که نعمتی به او ارزانی می داریم، می گوید این از علم خودم به دست آمده، لیکن همین نعمت، فتنه و آزمایش اوست.
آنچه مسلم است این که «کشتن مشرکان در ماه حرام اگر چه گناه است، ولی شرک و کفر آنها به خدا و پیامبر مهم‌‌تر و شرّ و گناهش بیشتر است. علت این که از شرک و کفر به فتنه تعبیر شده این است که کفر به هلاکت و بدبختی می کشاند و فتنه آن چیزی است که باعث بدبختی و هلاکت است.وَ ظَنَّ داوُودُ أَنَّما فَتَنّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ [ص / ۲۴]؛ داوود فهمید که ما با این صحنه او را آزمودیم، پس طلب آمرزش کرد.
إِنّا جَعَلْناها فِتْنَهً لِلظّالِمینَ [صافات / ۶۳]؛ ما آن (شجره زقوم) را برای ستمکاران مایه آزمایش قرار دادیم.
وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیا الَّتی أَرَیناکَ إِلاّ فِتْنَهً [اسراء / ۶۰]؛ ما آن رؤیایی که به تو نشان دادیم فقط برای آزمایش مردم بود.
فَنَجَّیناکَ مِنَ الْغَمِّ وَ فَتَنّاکَ فُتُونًا [طه / ۴۰]؛ و نجاتت دادیم از غم و امتحانت کردیم امتحانی دقیق (در خطاب به حضرت موسی(ع) )
در تمامی موارد مذکور، بحث های مفصل تفسیری و شأن نزول هر یک بیان شده که جای تأمل دارد؛ زیرا هر یک از این موارد که به معنای آزمایش و یا اسباب آزمایش می باشند، بی شک در زندگی بندگان رخ می‌دهند و آشنایی با آنها شاید به پیروزی در امتحانات و آزمایش های الهی بینجامد که در واقع «فتنه خداوندی» هستند و با حکمتی ویژه از خداوند سر زده اند.
در این مواردی که فتنه به معنای آزمایش در قرآن استعمال شده است، مورد جالب توجهی وجود دارد که در آن خداوند آب را فتنه معرفی می کند.
َلأَسْقَیناهُمْ ماءً غَدَقًا* لِنَفْتِنَهُمْ فیهِ [جن/۱۶و۱۷]؛ ما ایشان را آبی گوارا و زیاد می چشانیم تا در آن آزمایش شان کنیم.فتنه به معنای شرک به خدا
در آیاتی خداوند فتنه را در مورد شرک مشرکین به کار برده است، آن جا که می فرماید:
سَتَجِدُونَ آخَرینَ یریدُونَ أَنْ یأْمَنُوکُمْ وَ یأْمَنُوا قَوْمَهُمْ کُلَّما رُدُّوا إِلَى الْفِتْنَهِ أُرْکِسُوا فیها [نساء / ۹۱]؛ چیزی نخواهد گذشت که به مردمی دیگر برمی خورید که می خواهند هم شما را از شر خود ایمن سازند و هم قوم خود را و هر گاه به سوی فتنه شرک دعوت می شوند، اجابت می کنند.وَ لَوْ دُخِلَتْ عَلَیهِمْ مِنْ أَقْطارِها ثُمَّ سُئِلُوا الْفِتْنَهَ َلآتَوْها [احزاب/۱۴]؛ آنان چنان بودند که اگر دشمنان از اطراف و جوانب مدینه به آنان وارد می شدند و پیشنهاد بازگشت به سوی شرک به آن‌ا می کردند، می پذیرفتند.فتنه به معنای بلا و مصیبت دنیوی
در برخی از آیات که فتنه معنای کاربردی آزمایش را دارد (و ذکر گردید)، برخی از مفسّرین معنای بلا و مصیبت دنیوی را استنباط نموده اند، لذا برخی از موارد این بخش با فتنه به معنای آزمایش مشترک میباشد، چرا که اختلاف معنایی از دیدگاه مفسرین وجود دارد. در مجموع در مواردی معنای بلاهای دنیوی از واژه فتنه در قرآن استخراج می شود.وَ حَسِبُوا أَلّا تَکُونَ فِتْنَهٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا [مائده/۷۱]؛ با این حال آنان گمان می کردند که بلا و مجازاتی دامن شان را نخواهد گرفت، لذا (از دیدن حقایق و شنیدن سخنان حق) نابینا و کر شدند.۸وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَهٌ انْقَلَبَ عَلى وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ اْلآخِرَهَ [حج/۱۱]؛ اگر مصیبتی به آنها برسد دگرگون می‌شوند و به کفر رو می آورند و به این ترتیب هم دنیا را از دست داده اند و هم آخرت را.فَلْیحْذَرِ الَّذینَ یخالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصیبَهُمْ فِتْنَهٌ أَوْ یصیبَهُمْ عَذابٌ أَلیمٌ [نور/۶۳]؛ کسانی که خلاف فرمان او می کنند، نترسند که بلیه یا عذابی دردناک به ایشان برسد.۹فَإِذا أُوذِی فِی اللهِ جَعَلَ فِتْنَهَ النّاسِ کَعَذابِ اللهِ [عنکبوت/۱۰]؛ چون در مجاهدت های راه خدا آزار ببینند، آزار از مردم را چون عذاب خدا می دانند. در بیان این که در این مورد فتنه متضمن معنای بلا و رنج است، مؤلف مجمع البیان فرموده: «بنابراین بین عذاب مردم که فانی و پایان پذیر است و بین عذاب خداوند که دائمی و همیشگی است، هیچ فرق نگذارده؛ چون که تمیزش کم و قدرت بیان او اندک است. این که خداوند اذیت و آزار مردم را «فتنه» نامیده، به منظور مشقت و رنج هایی است که در آن مشاهده میشود.»۱۰
فتنه در فرهنگ زبان فارسی کاربردی فراوان دارد و به معنای امتحان کردن، آزمودن، گمراه کردن، ضلالت، اختلاف میان مردم، آشوب، محنت و عذاب است. در روض الجنان، فتنه این گونه معنا شده است: «اصل فتنه» امتحان باشد و آزمایش و آن بلیت [بلاهایی] که باطن آدمی به آن پیدا شود را فتنه خوانده و خصلتی و حالتی که به پدید آمدن آن، مردمان به یکدیگر ظلم کنند. علاوه بر این، اصل واژه فتنه به معنای گداختن طلا در آتش به منظور جدا کردن خالصی ها و ناخالصی هاست.فتنه به معنای عذاب یا اسباب عذاب اخروی
در مورد استعمال فتنه به معنای عذاب و یا اسباب آن، چنین آمده است: «اگر فتنه در مورد ماده محسوس به کار رود، به معنای سوزاندن آتش (عذاب اخروی) است، چنان که نقره و طلا را برای جدا شدن خالصی از ناخالصی می‌سوزانند.»۱۱ بر این اساس در مواردی در آیات قرآن، فتنه در معنای عذاب اخروی به کار برده شده است.یوْمَ هُمْ عَلَى النّارِ یفْتَنُونَ*ذُوقُوا فِتْنَتَکُمْ هذَا الَّذی کُنْتُمْ بِهِ تَسْتَعْجِلُونَ [ذاریات/۱۳و۱۴]؛ روزی است که همین خراصان در آتش گداخته می شوند و به ایشان گفته می شود بچشید آن عذابی را که می خواستید در آمدنش عجله شود.وَ مِنْهُمْ مَنْ یقُولُ ائْذَنْ لی وَ لا تَفْتِنّی أَلا فِی الْفِتْنَهِ سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَهٌ بِالْکافِرینَ [توبه/۴۹]؛ و از ایشان کسی هست که می گوید دستوری ده مرا و به فتنه میفکن مرا. آگاه باشید که در فتنه افتادند و دوزخ گرد برآمده است به کافران.فتنه به معنای اغفال، تفرقه افکنی و ایجاد نفاق
شاید این مورد بیشترین مطابقت را با معنای فتنه که در ذهن افراد متبادر می شود، داشته باشد. در آیاتی از قرآن، خداوند از فریب و اغفال عده ای توسط دیگران سخن می گوید که موجب ایجاد نفاق و تفرقه و فساد در جامعه می شود. در یک جمع بندی کلی می توان گفت فتنه در این جایگاه از سوی پنج گروه القاء می شود:۱- شیطانیا بَنی آدَمَ لا یفْتِنَنَّکُمُ الشَّیطانُ کَما أَخْرَجَ أَبَوَیکُمْ مِنَ الْجَنَّهِ [اعراف / ۲۷]؛ ای پسران آدم! شیطان فریبتان ندهد، چنانکه پدر و مادر شما را از بهشت بیرون کرد.۲- منافقینوَ َلأَوْضَعُوا خِلالَکُمْ یبْغُونَکُمُ الْفِتْنَهُ [توبه / ۴۷]؛ و در میان شما به سرعت فتنه انگیزی ( و ایجاد تفرقه و نفاق ) می کردند
«(خداوند) به مسلمانان اخطار می کند که مراقب باشید افرادی ضعیف الایمان در گوشه و کنار جمعیت شما وجود دارند که زود تحت تأثیر این گروه منافق قرار می گیرند.»۱۲۳- بدعت‌گذارانوَاحْذَرْهُمْ أَنْ یفْتِنُوکَ عَنْ بَعْضِ ما أَنْزَلَ اللهُ إِلَیکَ [مائده/۴۹]؛ بر حذر باش که مبادا تو را از بعضی احکامی که خدا بر تو نازل کرده، منحرف سازند.۴- شبهه‌گرانفَأَمَّا الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیغٌ فَیتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَهِ [آل عمران/۷]؛ آنان که در دل هایشان انحراف است، تنها آیات متشابه را پیروی می کنند تا به این وسیله فتنه به پا کنند.۵- ستمگرانإِنَّ الَّذینَ فَتَنُوا الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ [بروج/۱۰]؛ محققاً این ستمگران و همه ستمگران روزگار هستند که مؤمنین و مؤمنات را گرفتار می کنند.۱۳
آنچه تاکنون بیان گردید، معانی پنج گانه فتنه در قرآن شامل امتحان، عذاب، بلا، نفاق و شرک بود؛ اما آیاتی در قرآن به روشنی در مورد فتنه گران اخطار داده و حتی نحوه برخورد با ایشان را تبیین می نماید.
بین عذاب مردم که فانی و پایان پذیر است و بین عذاب خداوند که دائمی و همیشگی است، هیچ فرق نگذارده؛ چون که تمیزش کم و قدرت بیان او اندک است. این که خداوند اذیت و آزار مردم را «فتنه» نامیده، به منظور مشقت و رنج هایی است که در آن مشاهده میشود.اخطار قرآن بر فسادانگیزی فتنهوَ الَّذینَ کَفَرُوا بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ إِلّا تَفْعَلُوهُ تَکُنْ فِتْنَهٌ فِی اْلأَرْضِ وَ فَسادٌ کَبیرٌ [انفال / ۷۳]؛ و کسانی که کفر ورزیدند، بعضی شان اولیای بعضی دیگرند(اولیای همند) و اگر آنچه قبلاً دستور دادیم انجام ندهید، فتنه ای در زمین و فسادی بزرگ را به بار می آورد. علامه طباطبایی ذیل این آیه چنین فرمودند: «معلوم است که دوستی کفّار که دشمن چنین جامعه ای هستند، موجب می شود افراد اجتماع با آنان خلط و آمیزش پیدا کنند و اخلاق و عقاید کفّار در بین ایشان رخنه یابد و در نتیجه سیره و روش اسلامی که مبنایش حق است، به وسیله سیره و روش کفّار که اساسش باطل و پیروی از هوی و در حقیقت پرستش شیطان است، از میان آنان رخت بر بندد. همچنان که در روزگار خود ملاحظه کردیم که چنین شد و صدق ادعای این آیه را به چشم خود دیدیم ».۱۴فتنه؛ شدیدتر و بزرگ تر از قتل
در دو آیه، خداوند با تعابیری نسبتاً مشابه، از فتنه به عنوان شدیدتر و بزرگتر از قتل یاد می کند:الْفِتْنَهُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ [بقره / ۱۹۱]؛ فتنه آنان از کشتار شما شدیدتر است.وَ الْفِتْنَهُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ [بقره / ۲۱۷]؛ فتنه جرمش از قتل بزرگ تر است.
در این دو آیه خداوند در مورد قتال مشرکین توسط مسلمانان در ماه حرام می گوید. آنچه مسلم است این که «کشتن مشرکان در ماه حرام اگر چه گناه است، ولی شرک و کفر آنها به خدا و پیامبر مهم‌‌تر و شرّ و گناهش بیشتر است. علت این که از شرک و کفر به فتنه تعبیر شده این است که کفر به هلاکت و بدبختی می کشاند و فتنه آن چیزی است که باعث بدبختی و هلاکت است.»۱۵
آنچه با تأملی اندک در این دو آیه می توان برداشت کرد، این که براساس تعالیم دینی، کشتن انسان و قتل نفس از گناهان کبیره است. از آن جا که قرآن فتنه را از قتل بزرگ تر و شدید تر می داند، لذا بی تردید فتنه از گناهان کبیره به حساب می آید.۱۶امر قرآن به مبارزه با فتنه
خداوند در دو آیه دستور به کشتار فتنه گران می دهد تا دین از آثار فتنه های آنها محفوظ بماند:وَ قاتِلُوهُمْ حَتّى لا تَکُونَ فِتْنَهٌ [بقره / ۱۹۳ و انفال / ۳۹]؛ و با آنان کارزار کنید تا دیگر فتنه ای نباشد.فراگیری آثار فتنه
درباره فراگیری آثار فتنه در میان اجتماع، قرآن به مؤمنین هشدار می دهد:وَ اتَّقُوا فِتْنَهً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَمُوا مِنْکُمْ خَاصَّهً [انفال/۲۵]؛ بپرهیزید از فتنه ای که تنها دامن ستمکاران از شما را نمی گیرد. علامه طباطبایی در ذیل این آیه می فرمایند: «فتنه عبارت است از این که بعضی از امت با بعضی دیگر اختلاف می کنند در امری که تمامی امّت، حقیقت امر را می فهمند که کدام است، ولیکن یک دسته از قبول آن سرپیچی نموده و آگاهانه به ظلم و منکر اقدام می کنند. آن دسته دیگر هم که حقیقت امر را قبول کرده اند، آنان را نهی از منکر نمی کنند و در نتیجه آثار سوء‌اش دامن گیر همه امت میشود… این که خداوند همه امت را از آن زنهار داده، معلوم می شود که منظور آن ظلمی است که اثر سوء‌اش عمومی باشد و چنین ظلمی ناچار باید از قبیل بر هم زدن حکومت حقّه اسلامی و زمام آن را به ناحق به دست گرفتن و یا پایمال کردن احکام قطعی از کتاب و سنت که راجع به حکومت حقّه است، باشد.۱۷
… و امّا دو دعای قرآنی پیرامون فتنهرَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَهً لِلَّذینَ کَفَرُوا وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ [ممتحنه / ۵]؛ پروردگارا! ما را مایه امتحان و فتنه کسانی که کافر شدند قرار مده و ما را بیامرز که تو، آری، تو تنها عزیز و حکیمی.
رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَهً لِلْقَوْمِ الظّالِمینَ [یونس / ۸۵]؛ خداوندا! ما را دستخوش فتنه (و بلای) مردم ستمکار قرار مده …
محبوبه ابراهیمی
– فرهنگ فارسی عمید، ج ۳، ص ۱۸۰۷.
۲- روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ابوالفتح رازی، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، ج ۹، ص ۹۴.
۳- مفردات راغب، ماده فِتَن.
۴- نگاهی قرآنی به آزمون الهی، حسن مهدویان و احمد نطنزی، چاپ اول، کانون اندیشه جوان، تهران: ۱۳۸۶، ص ۲۵.
۵- تفسیر مجمع البیان، طبرسی، چاپ اول، انتشارات فراهانی، تهران، ج ۱۶، ص ۱۹۹.
۶- تفسیر المیزان، سید محمدحسین طباطبایی، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ج ۲۰، ص ۱۳۹.
۷- همان، ج ۶، ص ۹۱.
۸- تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ج ۵، ص ۲۸ و ۲۹.
۹- تفسیر المیزان، ج ۱۵، ص ۲۲۵.
۱۰- مجمع البیان، ج ۱۹، ص ۱۷.
۱۱- نگاه قرآنی به آزمون الهی، همان، ص ۳۰.
۱۲- تفسیر نمونه، ج ۷، ص ۴۳۴.
۱۳و۱۴- المیزان، ج ۲۰، ص ۴۱۲ و ج ۹، ص ۱۸۹.
۱۵- مجمع البیان، ج ۲، ص ۲۳۲.
۱۶- ر.ک: گناهان کبیره، عبدالحسین دستغیب، چاپ ششم، انتشارات جهان، تهران، ج ۲، ص ۳۸۱.
۱۷- المیزان، ج ۹، ص ۶۳.
