اعتیاد به مواد‌مخدر یک نوع بیماری است، از این‌رو برای درمان آن می‌بایست علل و عوامل مختلفی که موجب پیدایش این بیماری خطرناک می‌شود را مورد بررسی قرار داده و در رفع آن کوشش کرد.
ضرورت چاره اندیشی در موضوع اعتیاد
اگر موضوع اعتیاد به خوبی مورد مسأله شناسی، ریشه یابی و واکاوی قرار گیرد، می توان عوامل تأثیر گذار در پیدایش این بیماری خطرناک را بدست آورد و همچنین راه های نجات از این افیون خانمان سوز و درمان آن را شناسایی کرد، البته تنها تحقیق و پژوهش در این خصوص کافی نیست؛ چرا که متولیان دولتی نیز می بایست به بسترهای اجتماعی، فرهنگی، و اقتصادی که موجب پیدایش این معضلات اجتماعی می شوند، توجه داشته و در رفع آن اقدام نمایند؛ بی توجهی به این موضوع می تواند موجبات پیدایش ناهنجاری های خطرناک و جبران ناپذیری برای نظام اجتماعی را به دنبال داشته باشد.
نگرش اسلامی به موضوع اعتیاد
بر اساس اندیشه و نگرش اسلامی، انسان مجاز نیست نعمت هایی که خدای متعال در اختیار او قرار داده است را در معرض فنا و نابودی قرار دهد. نعمت سلامتی جسم و روح، نعمت خانواده از جمله نعمت های مهمی است که انسان باید در حفظ و نگهداری آن از هیچ کوششی دریغ نورزد.
به اذعان محققان علوم پزشکی و روان شناختی روی آوری به اعتیاد و گرفتار شدن در حلقه ی مواد مخدر، ارتباط مستقیمی با بیماری های مختلفی از جمله انواع سرطان ها، اختلالات عصبی و شناختی و عفونت دستگاه تنفسی و ریوی، آسیب های کبد و کلیه، انواع هپاتیت ها،…دارد.
البته آسیب و گرفتاری های اعتیاد تنها به این موارد خلاصه نمی شود؛ این افیون خطرناک علاوه بر خود شخص زندگی سایرین را نیز در معرض تخریب و تغییر قرار می دهد، چه بسیار زنانی که به واسطه ی اعتیاد همسرشان از داشتن یک زندگی آرام و لذت بخش محروم شده اند، و کانون گرم زندگیشان متلاشی شده است و چه بسیار فرزندانی که موقعیت اجتماعی و فرهنگی آنها به واسطه اعتیاد والدین از دست رفته است.
منابع و متون اسلامی هرگونه ضرر و زیان زدن به خود و دیگران را مورد نکوهش قرار داده؛ کما اینکه در منابع روایی نقل شده است: «لَا ضَرَرَ وَ لَا ضِرَارَ فِی الْإِسْلَامِ؛[۱] زیان دیدن و زیان رساندن در اسلام نیست.»، این قاعده مهم فقهی به انسان اجازه نمی دهد که به خود و دیگران ضرر رساند؛ این در حالی است که افرادی که به اعتیاد روی می آرود به روشنی هم موجب ضرر زدن به خود و دیگران می شوند.
علت و چرایی روی آوری به اعتیاد
علت های مختلفی می تواند در پیدایش اعتیاد تأثیرگذار باشد. در ادامه به بعضی از این علل و عوامل اشاره خواهیم کرد.
۱-عوامل محیطی: بدون شک یکی از مهمترین عواملی که موجب می شود افراد به سوی مواد مخدر روی آورند، عوامل محیطی است. کسانی که در محیط های خانوادگی و اجتماعی در ارتباط با افراد معتاد هستند زمینه بیشتری برای مبتلا شدن به این بیماری خطرناک دارند. والدینی که بدون هیچ مسئولیتی، به خود اجازه می دهند که در محیط زندگی مواد مخدر و دخانیات استفاده کنند، به طور مستقیم و یا غیر مستقیم زمینه ابتلای فرزندان خود را به این موضوع فراهم می کنند.
گناه سخت و نابخشودنی که می تواند تبعات سخت دنیوی و اخروی را در پی داشته باشد. عامل محیطی تنها در حوزه خانواده خلاصه نمی شود، چه بسیار افرادی که دارای والدین وظیفه شناس مسئولیت پذیری هستند، ولی با این حال محیط اجتماعی و ارتباط با دوستان ناباب موجبات آلودگی ایشان را فراهم کرده است. دوستان نابابی که برای خوشگذرانی، دیگران را با افیون های اعتیاد آور آشنا می کنند. به یقین این گونه رفاقت ها شکایت انسان را در حیات ابدی به دنبال خواهد داشت. «یا وَیْلَتى لَیْتَنی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاناً خَلیلاً؛(فرقان، آیه۲۸) اى واى بر من، کاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نکرده بودم.»
۲-عوامل اقتصادی: یکی دیگر از عواملی که می تواند ارتباط مستقیمی در ابتلای افراد به اعتیاد داشته باشد، بیکاری و اوضاع نامناسب معیشتی است. در واقع افرادی که صاحب شغل و منصب مناسب هستند، همواره سعی می کنند، خود را درگیر فعالیت اقتصادی و اجتماعی کنند و عواملی که موجب ضربه زدن به آن مسئولیت ها و موقعیت های اجتماعی می شود را کنار بگذارند، ولی افرادی که از این موقعیت ها برخوردار نیستند و گرفتار فقر و بیکاری هستند، زمینه برای گرفتار شدن آنها در این افیون خطرناک بیشتر می شود، به هر حال در نگاه جامعه شناسان ارتباط روشن و مشخصی بین بیکاری و گرفتار شدن در معضلات اجتماعی وجود دارد، در واقع بیکاری مرتع گاه شیطان است، بی شک شیطان وسوسه ورود در این باتلاق خطرناک را در فکر آنان تقویت خواهد کرد.
البته بیکاری خود می تواند ریشه در عوامل مختلفی همچون تنبلی، سستی و راحت طلبی و تن پروری داشته باشد، این چنین افرادی به راحتی تن به مشاغل اقتصادی و اجتماعی نمی دهند، و به تبع زمینه را برای آسیب های پیش روی خود فراهم می کنند؛ کما اینکه در روایت نیز مفسده بیکاری مورد توجه قرار گرفته است. «إِنْ یَکُنِ الشُّغُلُ مَجْهَدَهً فَاتِّصَالُ الْفَرَاغِ مَفْسَدَه؛[۲] اگر تن داد ن به شغل مایه زحمت و تعب است ، بیکاری دائم نیز باعث نادرستی و فساد است.»
۳-عوامل روحی و روانی: در گرایش به سوی اعتیاد به مواد مخدر نباید از عوامل شخصیتی و روانی نیز غافل شد، چه بسیار افرادی که با داشتن موقعیت خوب خانوادگی به واسطه ضعف شخصیتی، با برخورد با کوچک ترین شکست در زندگی، مواد مخدر را واکسن رهای بخش از ناراحتی های روحی و روانی قلمداد می کنند، و خود را گرفتار در افیون های اعتیاد آور می کنند.
در نگاه جامعه شناسان فقدان عزت نفس و مقهور شدن در برابر سختی و مشکلات یکی از علت های گرایش به مواد مخدر شناخته شده است. در واقع انسان هایی که عزت نفس دارند، موجبات ذلت و خواری خویش را فراهم نمی کنند. در روایات در ترغیب به سوی عزت نفس نیز نقل شده است: «تَرَفَّعْ نَفْسَکَ عَنْ مَنْزِلَهِ الْواهِنِ الضَّعیفِ؛[۳] نفس خود را برتر بگیر از این که در مظهر افراد سست و ضعیف درآیی.»
۴-ضعف فرهنگی: بدون شک یکی از عوامل مهم در گسترش اعتیاد در جامعه ضعف فرهنگی است. سست بودن پایه های فکری و مذهبی، و تمایل به سبک زندگی های اشرافی، و تفریحات غیر سالم، که ریشه در باورهای فکری و فرهنگی افراد دارد نیز می تواند از جمله عوامل تأثیر گذار در پیدایش معضل اعتیاد باشد.
در اندیشه دینی می توان این چنین به موضوع نگریست که، شیطان روی آوری به مواد مخدر را در زندگی این دسته از افراد زیبا جلوه داده است و آنها در برابر این حربه شیطان تسلیم و مقهور کرده است، به همین جهت پای ثابت مجالس عیش و نوش آن مواد اعتیاد آورد شده است. «وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ ما کانُوا یَعْمَلُونَ؛(انعام، آیه ۴۳) و شیطان، هر کارى را که مى کردند، در نظرشان زینت داد!»
راهکار اساسی برای خلاصی از دام اعتیاد
امید به زندگی، تقویت عزت نفس، توجه به ورزش و تحرک در زندگی، اهتمام به خانواده، و تلاش برای دست یابی به یک زندگی مناسب، و کناره گیری کردن از افراط ناسالم، روی آوری به تفریحات صحیح و سالم، و همچنین پیداکردن هویت و جایگاه اجتماعی و اسلامی خود در زندگی می تواند مانع گرفتار شدن افراد در دام اعتیاد باشد.
سخن آخر
به طور قطع و یقین هیچ یک از عوامل ذکر شده علت تامه و به عبارتی علت کاملی برای گرفتار شدن در دام اعتیاد نیستند، بلکه عوامل ذکر شده به نوعی ارتباط مستقیمی در پیدایش بیماری اعتیاد در جامعه دارند.
پی نوشت ها:
[۱]. معانی الأخبار، ص۲۸۱.
[۲]. الإرشاد فی معرفه حجج الله على العباد، ج۱، ص۲۹۸.
[۳]. الکافی (ط – الإسلامیه)، ج۵، ص۸۱.
