فلسفه پیدایش فرق مختلف اسلامی چیست؟

پاسخ:
پس از درگذشت پیامبر(ص)، امّت اسلامی به گروههای گوناگونی تقسیم شده و بر این اساس، مذاهبی پایه گذاری گردید. از این رهگذر، سخت ترین و سهمگین ترین ضربه بر پیکر وحدت اسلامی فرود آمد و همگان طعم تلخ فرقه گرایی را چشیدند و آیه (قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذابَاً مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُم أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعَاً وَ یُذیِقَ بَعْضَکُم بَأْس بَعْض)[۱] درباره آنان تحقق پذیرفت.گروه گرایی و دو دستگی یا چند دستگی به اندازه ای خطرناک است که در آیه یاد شده در کنار عذاب های آسمانی و زمینی، مانند صاعقه و زلزله آمده و از نظر ویرانگری، هم سنگ نبرد اعضای یک ملّت با یکدیگر تلقّی شده است و اگر در این آیه به چهار نوع عذاب اشاره شد، یکی از آنها «دسته بندی» و «گروه گروه شدن» است.[۲]
آنچه که باعث به وجود آمدن فرقه های مختلف اسلامی و نیز تیره های گوناگون و فرعی آنها و در نتیجه باعث اختلاف در میان مسلمانان (پس از رحلت پیامبر(ص)) شد، یک رشته از عوامل و حوادثی بود که در زیر به برخی از آنها اشاره می شود:
1ـ تعصّب های کور قبیله ای: نخستین عامل، پس از درگذشت پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله) در مسأله خلافت و تعیین جانشین بود. کسانی که مسأله خلافت را یک مقام تنصیصی می دانستند، با تکیه بر احادیث پیامبر، خلافت را از آنِ امام علی(علیه السلام) می دانستند. ولی منطق مخالفان علی(علیه السلام) در سقیفه، چه انصار و چه مهاجرین، بر محورهای دیگری دور می زد که قدر مشترک آن را گرایش های قبیله ای و تعصّبات حزبی و در باطن، خودخواهی تشکیل می داد.
2ـ جمود فکری و کج اندیشی در فهم معارف کتاب و سنّت: این عامل، عامل مهمی برای پیدایش طوایفی مانند، «خوارج» و «مرجئه» و… به شمار می رود. تا آنجا که در تقدیس ظواهر «کتاب خدا» و «سنّت» پیامبر، آن قدر از خود جمود و خشکی نشان داده اند که عقل و خرد و داوری فطرت و وجدان را فدای ظاهر ابتدایی آیه و روایت ساخته و در نتیجه مذاهبی را پی ریزی کرده اند.
3ـ جلوگیری از تدوین احادیث پیامبر(ص) عامل سومی برای پیدایش مذاهب بود، منع تدوین حدیث نبوی و جلوگیری از مذاکره و نشر آن در شکستن وحدت کلمه و ایجاد تفرقه از عوامل مهم به حساب می­آمد.
آنچه مهم است، آشنایی با نتایج ناگوار این امر است که منجر به پیدایش مذاهب فراوانی درباره اصول و فروع گردید.
4ـ احبار یهود و راهبان مسیحیان: از خسارتهای بارز منع و جلوگیری از نگارش و انتشار حدیث نبوی این بود که به علماء یهود و نصارا که در مسلک مسلمانان در آمده بودند، فرصت داد که افسانه ها را به عنوان سخنان پیامبران پیشین در میان مسلمانان منتشر سازند.
5ـ انتقال فرهنگ بیگانه و علوم تجربی به میان مسلمانان.
6ـ اجتهاد در مقابل نصّ: یاران پیامبر و گروهی که پس از آنان آمدند، مصلحت را بر نصّ، و غرض شخصی را بر وحی الهی مقدّم داشتند.[۳]
این بود خلاصه­ای از عوامل و حوادثی که موجب به وجود آمدن فرقه های مختلف اسلامی شدند. البته باید توجه داشت که از میان این گروهها، طبق روایات متعدد از نبی اکرم(صلی الله علیه وآله) فقط یک گروه اهل نجاتند و بقیه باطل می باشند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. بحوث فی الملل و النحل، جعفر سبحانی.
2. فرق کلامی، علی ربانی گلپایگانی.
[۱] . «بگو خدا تواناست که برای شما از بالا و پایین ـ مانند صاعقه و زلزله ـ عذاب بفرستد و شما را به صورت گروه هایی در آورد و طعم جنگ با یکدیگر را به شما بچشاند.» انعام/۶۵.
[۲] . سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، قم، انتشارات توحید، چاپ اول، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۴۷.
[۳] . همان، ص۱۳۰ـ۳۴.