مقدمه
حَرِّضْ بَنِیکَ عَلَى الْآدَابِ فِی الصِّغَرِ … کَیْمَا تَقَرَّ بِهِ عَیْنَاکَ فِی الکِبَرِ
فَإِنَّمَا مَثَلُ الْآدَابِ یَحْفَظُهَا … فِی عُنْفُوَانِ الصِّبَا کَالنَّقْشِ فِی الْحَجَرِ
فِیهَا الْکُنُوزُ الَّتِی تَعْمُرْ خَزَائِنُهَا … وَلَا یُخَافُ عَلَیْهَا حَادِثُ الْغِیَرِ [۱]
فرزندان خود را در خردسالی به فراگرفتن آداب و آیین ما تشویق کن تا در بزرگسالی روشنایی چشم تو باشد، آدابی که طفل در خردسالی فراهم می‌آورد هم چون نقشی است که در سنگ پایدار می‌ماند. این آداب چون گنجینه‌هایی هستند که همواره رشد و فزونی می‌یابد و دست حادثه نمی‌تواند در آن دگرگونی ایجاد کند.
انسان بیشتر عادت زندگی خود را در دوران کودکی کسب می‌کند و سازگاری با محیط را فرا می‌گیرد لذا گفته‌اند: «کودک در پنج سالگی نسخه کوچک شخص جوانی است که بعداً خواهد شد»بدین جهت تمام مکاتب فکری، روان شناسی در این مورد توافق دارند که دوران شیرخوارگی و کودکی در تعیین و شکل دادن رفتار و رشد منش آینده اهمیت خاصی دارد.[۲] در منابع روایی ما نیز تعابیری چون: علّموا اولادکم، ادّبوا اولادکم، بادروا اولادکم و ابوابی چون «حق الولد علی الوالد»و امثال آن همه حکایت از این مهم دارد.
از آن جا که هدف اصلی این نوشتار تلاشی در راه مأنوس کردن کودکان با قرآن کریم میباشد، طلیعه سخن را گزیده‌ای از روایات در فضیلت قرائت قرآن قرار می‌دهیم که تلاوت آن را: برترین عبادت[۳]، جلا دهنده دل،[۴] کفاره گناهان،[۵] احیای قلوب،[۶] بهترین مونس،[۷] بارور کننده قلب مؤمن[۸] و روشنایی خانه‌ها[۹] می‌خوانند. و درباره آموختن آن به کودکان امام حسن عسکری ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: خداوند به پدر و مادر پاداش بزرگی عنایت فرماید، آنان می‌گویند پروردگارا این همه فضل در حق ما از کجاست؟ اعمال ما شایسته چنین پاداشی نیست، در جواب گفته می‌شود این همه عنایت و پاداش شماست که به فرزند خود کتاب خدا را آموختید و او را در آیین اسلام بینا کردید.[۱۰]
پس از وقوف آگاهی بر اهمیت و فضیلت قرائت قرآن برای مانوس ساختن کودکان با این امر توجه به دو مطلب ضروری است: ۱. الگودهی؛ ۲. عادت دهی.محور اول، الگو دهی:
با توجه به نقش بسیار مؤثر الگو در تربیت کودک نگاهی گذرا خواهیم داشت به سیره حضرت معصومین ـ علیهم السّلام ـ که ترنم قرآن از آداب همیشگی ایشان بوده و اخباری که در این باره رسیده حکایت از اهتمام فوق العاده آنان به قرائت قرآن و آموزش آن به دیگران دارد، آری ایشان خود قرآن را بسیار می‌خواندند و دوست می‌داشتند که مسلمانان نیز چنین کنند، لذا پس از نزول قرآن بر پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ بی‌درنگ قرائت آن در میان مسلمانان رواج یافت و بیش و پیش از همه شخص پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ به این کار عشق می‌ورزید.[۱۱] و افرادی را که تازه اسلام آورده بودند را در اختیار اشخاصی که آشنایی بیشتری با قرآن داشتند قرار می‌داد، تا به ایشان قرآن را بیاموزند و تعلیم کتاب را سرلوح‍ه برنامه خویش قرار دادند. ارتباط امام علی ـ علیه السّلام ـ با قرآن بدان حد بود که عبدالرحمن سلمی قاری بزرگ می‌گوید: کسی را ندیدم که قرآن را بیش از علی ـ علیه السّلام ـ بخواند.[۱۲] عادت امام حسن ـ علیه السّلام ـ بر این بود که هماره پیش از خواب لوحی منقوش را پیش رو می‌گرفت که در آن سوره کهف نقش بسته بود و آن را زمزمه می‌کرد.[۱۳] و سرانجام عشق والای حسین ـ علیه السّلام ـ به قرآن در کلام آن حضرت تجلی می‌کند که شب عاشورا را از دشمن مهلت خواست تا به عبادت و مناجات بپردازد و فرمود:… خدا می‌داند که من به نماز و قرائت قرآن و استغفار و مناجات با خدا علاقه شدید دارم.[۱۴]
همچنین با تأمل در زندگی و شرح حال بزرگان دین می‌یابیم که آغازین عمل صبحگاهان نشان قرائت قرآن و واپسین برنامه شبانگاهشان تلاوت آن بوده است از جمله امام خمینی (ره) با همه اشتغالاتی که داشتند هر روز سه تا پنج نوبت قرآن می‌خواندند.[۱۵]
محور دوم، عادت دهی:
در تربیت خردسالان باید بر اساس تلقین و عادت دادن حرکت کنیم چون کودک برای تلقینات مفید و عادتهای مثبت نقش پذیر و مستعد میباشد و به قول غزالی: «کودک امانتی است در دست پدر و مادر و آن دل پاک وی چون گوهری است نفیس و نقش پذیر است چون موم، و از همه نقشها خالی است چون زمینی پاک است که هر تخم که در وی فکنی بروید. اگر تخم خیر افکنی به سعادت دین و دنیا برسد و مادر و پدر و استاد در ثواب آن شریک باشند و اگر برخلاف این باشد بدبخت شود و ایشان در هر چه بروی رود شریک باشند.»[۱۶]عوامل مؤثر در عادت دهی صحیح وتذکرات لازم در این زمینه:۱. توجه به فطرت:
نیاز به پرستش و نیایش یکی از اساسی‌ترین نیازهایی که در عمق روان بشر وجود دارد استاد شهید مطهری می‌فرماید: «یکی از پایدارترین و قدیمی‌ترین تجلیات روح آدمی و یکی از اصیل‌ترین ابعاد وجود انسان حس نیایش و پرستش است، مطالعه آثار زندگی بشر نشان می‌دهد هر زمان، هر جا که بشر وجود داشته است نیایش و پرستش هم وجود داشته است».[۱۷]
تجربیات و مشاهدات نیز مؤید این مطلب است که کودکان در تقلید و یادگیری مفاهیم و مسایل دینی (قرآن، نماز و…) آمادگی بیشتری در مقایسه با دیگر رفتارها و موضوعات از خود نشان می‌دهند، اگر مشاهده می‌شود که گروهی از کودکان و نوجوانان نسبت به مسایل دینی رغبت و تمایلی از خود نشان نمی‌دهند، این مربوط به محیطی است که فطرت کودک را از مسیر خود منحرف کرده و با کمال تأسف باید گفت بعضی والدین حساسیت ودقتی که در امور دنیوی (تغذیه، لباس و…) فرزندانشان از خود نشان می‌دهند در مسایل معنوی و دینی آنها ندارند.[۱۸]
اینان مصداق سخن پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ هستند که فرمود: وای بر فرزندان آخر الزمان از روش ناپسند پدرانشان، عرض شد یا رسول الله از پدران مشرک؟ فرمود: نه از پدران مسلمان که به فرزندان خود هیچ یک از فرایض دینی را نمی‌آموزند و به ناچیزی از امور مادی درباره آنان قانع هستند، من از این مردم بری و بیزارم و آنان نیز از من بیزار.[۱۹]۲. در نظر گرفتن اختیار و پرهیز از اکراه:
انسان موجودی است مختار و کرامت خویش را می‌تواند با اختیار خود کسب کند، در دعوت کودکان و نوجوانان به دین باید گونه‌ای عمل کنیم که آنها احساس آزادی کنند و با توجه به این که انسان فطرتاً خداجوست با تذکر روشهای صحیح این فطرت را در وجود آنان بیدار نماییم تا به اختیار و با اشتیاق به سوی آن سوق یابند.۳. تدریج در آموزش:
باید مطالب و مفاهیم آموزش متناسب با سطح درک و قوای ذهنی و روانی کودک باشد، کودک نباید یکباره بار سنگینی از وظایف را بر دوش خود احساس کند. تکالیف سنگین و زود هنگام و خارج از توان ممکن است، صدمه‌ای جبران ناپذیر بر اعتقادات دینی او وارد سازد. امام جعفر اصدق ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «… ما به کودکان‌مان در هفت سالگی امر می‌کنیم به اندازه توان‌شان نصف روز یا بیشتر یا کمتر روزه بگیرد و دستور می‌دهیم هنگامی که تشنگی و گرسنگی به آنان غالب شد افطار کنند. این کار برای آن است که به روزه گرفتن عادت کنند.»[۲۰]۴. اعتدال و میانه‌روی:
ظرفیت کودک برای عبادت محدود است از این رو باید سعی شود، عبادت و تلاوت با نشاط باشد اگر نشاط از بین برود، جنبه تحمیلی پیدا می‌کند. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرمایند: دین اسلام دینی است متین، محکم و منطقی و مبتنی بر ملاحظات دقیق روانی و اجتماعی، سفارش می‌کند که با مدارا و متانت حرکت کنید و عبادت خود را مبغوض و منفور نفس خویش قرار ندهید، به گونه‌ای عمل نکنید که نفستان عبادت را دشمن بدارد، بلکه طوری عمل کنید که نفس عبادت را دوست بدارد و مجذوب آن گردد».[۲۱]۵. تکرار و مداومت:
تکرار و استمرار سبب یادگیری درست، سرعت عمل و کسب مهارت در هر زمینه‌ای می‌شود: «کار نیکو کردن از پر کردن است»برای تقویت و ایجاد رفتاری ثابت و عادتی استوار در کودک و نوجوان باید از مجرای «تکرار»وارد شد، بسیاری از افکار و اعمال در سایه تمرین و عمل مکرر در انسان تثبیت می‌شوند حتی ایمان آدمی هم نوعی تثبیت در سایه عمل است؛ «لا یثبت الایمان الا بالعمل»[۲۲] و هر قدر عمل مکررتر باشد امکان تثبیت آن بیشتر خواهد بود. گویند: «روزی رسول مکرم اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ قصد خواندن نماز داشتند و امام حسین ـ علیه السّلام ـ در کنار جدّ بزرگوارشان درصدد همراهی با آن حضرت بودند، پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ تکبیر گفتند ولی امام حسین ـ علیه السّلام ـ نتوانستند آن را تکرار کنند، پیامبر تکبیر دوم و سوم و چهارم و پنجم و ششم را گفتند، در نهایت برای هفتمین بار تکبیر امام ـ علیه السّلام ـ صحیح ادا شود و نماز آغاز گردید».[۲۳]۶. توجه به جاذبه قرآن:
جاذبه قرآن به قدری است که تلاوت مقداری از آن زمینه انس با بقیه آن را فراهم می‌کند، البته اعجاز این کتاب باعث آن است که اگر کسی معنای آن را هم نداند و فقط از خواندن آن بهره‌مند باشد به همین مقدار از فیض خدا نصیب می‌برد، و همین عبادت لفظی او را به عبادت فکری می‌رساند.[۲۴]۷. ایجاد فضای قرآنی و گوش سپردن به آیات:
خداوند در قرآن مجید مؤمنان را به شنیدن آیات فرمان داده است.[۲۵]
پیامبر گرامی اسلام و اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ نیز استماع آیات قرآن را بسیار دوست می‌داشتند و دیگران را نیز به شنیدن آن توصیه می‌فرمودند. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرماید: «الا من اشتاق الی الله فلیستمع کلام الله»[۲۶]؛ آگاه باشید که دوستدار خداوند باید گوش به کلام او بسپارد.
همان گونه که ذکر شده امام سجاد ـ علیه السّلام ـ هنگام تلاوت صدای خود را آن اندازه بالا می‌برد که اهل خانه بشنوند. بدین ترتیب آموزش عملی قرآن را جامه عمل می‌پوشاندند. پدران و مادرانی که دوست می‌دارند فرزندانشان دل به تلاوت قرآن دهند باید خود مدتی در حضور آنان طنین تلاوت قرآن را در فضای خانه بگسترند و روح و جان خانواده را با آواز خوش قرائت بنوازند آن گاه اهل آن خانه رغبتی صد چندان به تلاوت قرآن در خود خواهند یافت. در این جا سوگمندانه باید از کم رونق شدن یا فراموش شدن مجالس قرائت قرآن خانگی تأسف خورد و آرزومندانه در انتظار دورانی بود که در کوچه کوچه شهر و روستا شبهای جمعه پرچم هیئت قرائت قرآن هر شب بر سر درخانه‌ای آویزان شود تا علاوه بر نورانیت خانه خاطراتی مقدس و یادماندنی برای کودکان حاضر در جلسات باشد.۸. استفاده بهینه از فرصتهای خاص:
از جمله فرصتهای طلایی در طول سال برای مرتبط ساختن کودکان با قرآن ماه مبارک رمضان است که بهار قرآن میباشد و در این ماه حضور تجلی قرآن در تمامی عرصه‌های زندگی تابناکتر و محسوس‌تر باشد، پس باید از این فرصت استفاده لازم را برده و آغاز مناسبی برای وارد کردن کودکان در بحر بی‌کران قرآنی دانست.پی‌نوشت‌ها:[۱] . دیوان منسوب به امام علی ـ علیه السّلام ـ ، قافیه راء.
[۲] . عطاران، محمد، آرای مربیان بزرگ مسلمان، ص ۱۱، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی، تهران، چ اول، ۱۳۶۶.
[۳] . بابایی، رضا، ترنم قرآن در سیره معصومین، ص ۵۱، انتشارات هستی‌نما، تهران، چ اول، پاییز ۱۳۸۰.
[۴] . همان.
[۵] . همان.
[۶] . همان.
[۷] . همان.
[۸] . همان.
[۹] . جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن، ج ۵، ص ۱۰، مرکزنشر فرهنگی رجاء، تهران، چ اول، پاییز ۱۳۶۶.
[۱۰] . فلسفی، محمد تقی، گفتار فلسفی، کودک، ص ۱۸۴.
[۱۱] . بابایی، رضا، ترنم قرآن در سیره معصومین، ص ۵۱.
[۱۲] .محمدی ری شهری، محمد، موسوعه الامام علی بن ابیطالب، ج ۱۰، ص ۵۷، قم، انتشارات دار الحدیث، ۱۴۲۱.
[۱۳] . بابایی، رضا، ترنم قرآن در سیره معصومین، ص ۵۳.
[۱۴] . نجمی، محمد صادق، سخنان حسین بن علی از مدینه تا کربلا، ص ۱۴۲، دفتر انتشارات اسلامی قم، ۱۳۶۷.
[۱۵] . ناری ابیانه، محمد رضا، خاطرات قرآنی، ص ۱۲، انتشارات کارین تهران، ۱۳۸۰.
[۱۶] . آرای مربیان بزرگ مسلمان، ص ۱۱.
[۱۷] . رضوان طلب، محمد رضا، پرستش آگاهانه، ص ۵۱.
[۱۸] . مجله معرفت، شماره ۴۳، مقاله اصول و مبانی آموزش… .
[۱۹] . گفتار فلسفی، کودک.
[۲۰] . اصول کافی، ج ۳، ص ۴۰۹.
[۲۱] . اصول کافی، ج ۲، ص ۸۶.
[۲۲] . اصول کافی، ج ۱، کتاب الکفر و الایمان.
[۲۳] . بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۳۰۷.
[۲۴] . جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن، ج ۹، ص ۳۲۹.
[۲۵] . اعراف، ۲۰۴.
[۲۶] . بابایی، رضا، ترنم قرآن در سیره معصومین، ص ۸۲.
