مسواک کردن

قبل از مراجعه کردن به کتابها و جوامع حدیثى در ذهن من خطور نمى کرد روایاتى که وارد شده در موضوع مسواک کردن از اهل بیت عصمت و طهارت بیشتر از ده یا پانزده یا بیست حدیث (بنابر بیشترین تعداد) باشد. و چقدر مرا به حیرت واداشت وقتى که چند برابر تصورم حدیث یافتم . مسئله اى که مرا به این نتیجه رساند که اهمّیت و عظمت اسلامى این امر را درک کنم. مسواک کردن و خلال نمودن از موضوعاتى است که انگیزه براى جعل حدیث نداشته است و جاعلین که پیامبر(صلى الله علیه و آله ) آنان را از این کار برحذر داشته است – تمایل به آن نداشته اند.
این احادیث سواى احادیثى است که بر لزوم نظافت دهان و بوى خوش دهان تأ کید مى کند، و اینجا جاى بررسى آنها نیست .سؤ ال و جواب  
سؤ الى که در اینجا مطرح مى شود و هر مبتدى به آن مى رسد این است که : چرا شارع مقدس این قدر به نظافت دندانها اهمیت مى دهد؟ با آنکه بسیارى از واجبات را مى یابیم که شارع به اندازه مسواک زدن و نظافت دهان با آنکه مستحب هستند اهمّیت نداده ؟ جواب این سؤ ال جداً واضح است .
به درستى که ضرورى بودن دندان براى انسان را ممکن نیست کسى تجاهل کند و یا احدى آن را انکار کند در حالى که دندانها نعمتى است که انسان عادتاً به این نعمت توجه ندارد یا به اهمیت آن پى نمى برد، مگر زمانى که این نعمت را از دست بدهد، در حالى که انسان از این نعمت در هر روزى بیشتر از یک مرتبه ، استفاده مى کند و هر زیانى که به دندانها مى رسد انسان را بدون شک در تنگناى سختى واقع مى سازد و موجب اختلال احوال انسان به طور جزئى مى شود و آشکارا براى انسان تاءثیر نامطلوب دارد.
چنانچه آشکار است دندانهاى مصنوعى حتى در بهترین حالت نمى تواند جایگزین خوبى براى دندانهاى طبیعى باشد و بگونه اى نیست که صاحب دندان احساس آرامش نماید.
و روشن است چنانکه دندانها غذا را براى معده آماده مى سازند و در وضعیتى قرار مى دهند که قابل هضم باشد یا لااقل هضم آن نسبت به پیش از جویدن آسان تر باشد؛ همینطور در سخن گفتن انسان را یارى مى دهند و اگر نباشند تاءثیر نامطلوب قابل ملاحظه اى در سخن گفتن برجاى مى گذارند.
و ما مطلب فوق را با توجه به وضعیت کسانى که دندانهاى خود را از دست داده و کوشش مى نمایند تا غذایى را انتخاب کنند که معده هضم نماید و سعى مى کنند بگونه اى سخن بگویند که مفهوم باشد. ثابت مى نمائیم .
و سواى این موارد، اختلال وضع طبیعى دندانها و مرض و بیمارى دندانها در بسیارى از مواقع به امراض و حالتهاى بد در بسیارى از قسمتهاى جسم ، منجر مى شود. و به زودى بعضى از آن امراض را توضیح مى دهیم ؛ ان شاء اللّه .
از این جهت و از جهت امور مهم دیگرى که ما اشاره مى کنیم به آنها، اسلام به دندانها اهمیت مى دهد. و دعوت اسلام که خیلى آسان است عنایت به دندانها و محافظت کردن بر سلامت دندانها دارد، پس امر کردن به هر آنچه شأ نش ‍ حفظ و نگهداشتن دندانهاست و نهى و باز داشتن از هر چه ضرر به دندانها و سلامتى آنها مى زند، آرامشى است از اسلام که سلامت دندانهاى طبیعى در سلامت انسان اثر دارد و خراب بودن و فاسد بودن دندانها در بیمارى انسان نیز تأ ثیر دارد و بخاطر همین ، اسلام مهم شمرده است که انسان دندانهایش را محافظت کند تا استفاده کند بالاترین اندازه اى که ممکن است در زندگیش داشته باشد و محافظت کند که دندانها سالم باشد چون معناى این عبارت این است که آنها را حفظ کند .مسواک کردن  
از جمله امورى که اسلام در دایره اهمّیت دادن به دندانها به آن اهتمام مى ورزد و اثرقابل ملاحظه اى در سلامتى آنها دارد مسواک نمودن مى باشد. یعنى : شستن و پاک کردن دندانها.
تمامى فقها اجماع دارند که مسواک زدن مستحب است بویژه براى وضو و نماز و پیشتر گفتیم : روایات وارده در فضیلت مسواک ، کیفیت ، حالات و بقیه مسائل وابسته به مسواک از ((صد روایت )) بیشتر است ، بنابر این باید بگونه اى بحث کنیم که هماهنگ با روایات باشد.دیدگاه ائمه معصومین در مورد مسواک  
نبى گرامى اسلام حضرت محمَّد (صلى الله علیه و آله ) وائمه : از فرزندانش روشهاى مختلف در دعوت کردن به التزام به مسواک فرموده اند و ما در اینجا اشاره مى کنیم به اینکه پیامبر و اهل بیت معصومین : عملاً به مسواک التزام داشتند و عمل آنان براى ما سنّت است و ما باید از ایشان پیروى کرده و به وسیله آنان راهنمایى شویم چه از نظر اعمال و چه از نظر گفتار.
و چونکه ممکن است بسیارى از مردم به این موضوع توجه نکنند یا براى آنان میسر نباشد که براین موضوع اطلاع پیدا کنند بخاطر مشقت و سختى ، از این رو ائمه : مردم را به این امر توجه داده و از آن سخن گفته اند و براى مردم از این موضوع حدیث کرده اند و ثابت کرده اند که این موضوع حقیقت محکمى است که مردم باید آنها را نقل کنند و با دیده عبرت به آن بنگرند.
از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده در حالى که حضرت از روش پیامبر (صلى الله علیه و آله ) خبر مى دهند پیامبر هربار که از خواب بر مى خاستند، مسواک مى زدند.(۴۸۹) و همچنین حضرت وقتى که مى خواستند بخوابند، مسواک مى زدند.(۴۹۰) و آن حضرت براى هر نمازى مسواک مى کردند.(۴۹۱) و روایت شده که مسواک هنگام سحر سنّت است .(۴۹۲)
و از امام باقر (علیه السلام ) روایت شده که فرمودند : ((پیامبر (صلى الله علیه و آله ) زیاد مسواک مى زدند در حالى که مسواک کردن واجب نیست )).(۴۹۳)
و آن حضرت در هر شب سه مرتبه مسواک مى کردند. قبل از خواب ، قبل از برخاستن براى نماز شب و قبل از خروج از خانه براى فریضه صبح .(۴۹۴)
و از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده که فرمود : ((من براى هر مردى دوست مى دارم هنگامى که قیام کند در شب براى نماز (شب )، مسواک بزند)).(۴۹۵) بلکه پیامبر(صلى الله علیه و آله ) هنگامى که مسافرت مى کردند همراه خودشان شانه ، مسواک مى بردند.(۴۹۶)
بلکه ائمه : آنچنان به مسواک التزام داشتند که فرموده اند : ((اگر یکى از شما مسواک را ترک کند از نظر ما مى افتد و براى ترک مسواک ، سؤ ال مى شود)).
و روایت شده که امام صادق (علیه السلام ) ترک کردند مسواک را قبل از اینکه دو سال به شهادتشان باقى بودواین ترک مسواک بخاطراین بودکه دندانهایشان ضعیف شده بود.(۴۹۷)
روایات از آن بزرگواران در باره مسواک زدن بسیار زیاد است و ممکن است روایاتى را که در این موضوع وارد شده به چند گروه تقسیم کرد.گروه اوّل :  
روایاتى است که بطور کلّى و بدون بیان نمودن هیچ خصوصیتى در لزوم مسواک زدن وارد شده و به کسى که آن را ترک کند هشدار داده است تا جایى که امام (علیه السلام ) ترک کننده مسواک را از مردم ندانسته است (جزء مردم نیست ).
به امام صادق (علیه السلام ) گفته شد آیا این خلق را که مى بینى همه شان از مردم هستند؟ فرمود: ((رها کن آن مردمى که مسواک را ترک مى کنند)).(۴۹۸)
و از پیامبر (صلى الله علیه و آله ) روایت شده که فرمودند : ((طریق و راه قرآن را پاک کنید)). گفته شد اى پیامبر خدا! طریق و راه قرآن چیست ؟ فرمودند : ((دهانهایتان )). گفته شد به چه چیز پاک کنیم ؟ فرمودند : ((با مسواک کردن )). و هم معناى این روایت ، روایت دیگرى هم هست .(۴۹۹)
و در بعضى از روایاتى که از پیغمبر نقل شده از اسباب عدم نزول ملائکه بر مردم این طور دلیل آورده شده که آنان مسواک نمى زنند به علاوه مردم با آب ، استنجا نمى کنند و گره هاى پشت انگشتان دستشان را نمى شویند.(۵۰۰)
و از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده که : ((از روشهاى پیامبران مسواک کردن مى باشد)) و هم معناى این روایت روایات دیگرى هم وجود دارد.(۵۰۱)
از پیامبر (صلى الله علیه و آله ) نقل شده که : ((پیوسته جبرئیل مرا به مسواک کردن سفارش کرد تا اینکه ترسیدم تمام دندانهایم (در اثر این سفارش و عمل به آن ) ساقط شود و بریزد)). و در بعضى از روایات آمده : ((تا اینکه ترسیدم مسواک کردن را یک فریضه و واجب قرار بدهد)). و هم معناى این روایت روایت دیگرى هم هست .(۵۰۲)
از امام صادق (علیه السلام ) روایت شده که جبرئیل نازل شد و به مسواک ، خلال و حجامت سفارش نمود.(۵۰۳)
پس وقتى مسواک از سنن و روشهاى پیامبران است ، پس یک امر عادى نیست تا چشم پوشى از آن به سهولت و آسانى ممکن باشد بویژه اینکه جبرئیل پیوسته در رابطه با مسواک به پیامبر سفارش مى کرد حتى پیامبر ترسید اینکه مسواک به عنوان یک فریضه قرار داده شود. پس سزاوار است که اقتدا کنیم به پیامبران از جهت هدایت ، و هدایت مى شویم به هدایتهاى آنان چونکه خداوند پیامبران را فقط بخاطر ما ارسال داشته است و براى مصلحت و خیر ما فرستاده و شاید تعبیر به ((مرسلین )) به جاى واژه ((انبیا)) به همین خاطر باشد .
تا آنجا که شارع چشم پوشى کرده و فرموده : ((براى شخص روزه دار جایز است مسواک کند با وجود اینکه احتمال دارد چیزى به درون شکمش برود))، چنانکه اجازه داده شده که : ((انسان محرم مى تواند مسواک بزند اگر چه لثه ها خون بیاید)) .
از حسین بن ابى علاء نقل شده که گفت : ((از امام صادق (علیه السلام ) در مورد مسواک زدن شخص روزه دار سؤ ال کردم . حضرت فرمود : بله جایز است هر روز که بخواهد)).(۵۰۴)
و از پیامبر (صلى الله علیه و آله ) نقل شده که فرمود : ((وقتى که روزه گرفتید پس صبح مسواک بزنید و هنگام عشا مسواک نکنید که هیچ روزه دارى نیست که دو لبش را هنگام شب ، خشک کند، مگر اینکه نورى بین دو چشمش روز قیامت به وجود مى آید)).(۵۰۵)
و در اینجا روایات دیگرى مى باشد. و ابن ابى عمیر از معاویه از امام صادق (علیه السلام ) نقل مى کند که مى گوید به امام صادق گفتم : ((آیا محرم مى تواند مسواک بزند؟ فرمود : بله .گفتم : اگر خون بیاید چطور؟ فرمود : بلى جایز است ، مسواک کردن از سنّت پیغبمراست)).(۵۰۶)
ازامام باقر (علیه السلام ) روایت شده که : ((شخص روزه دار درماه مبارک رمضان هرموقعى از روز که بخواهد مسواک کند مى تواند و مسواک کردن محرم نیز جایز است )).(۵۰۷)
در اینجا روایات دیگرى است که به مسواک زدن رو کرده و ترغیب مى نماید که براى بررسى کامل آنها در این کتاب فرصتى نیست . پس هر کس زیادتر از این را مى خواهد مراجعه کند به جوامع حدیث و روایت مثل بحارالا نوار، وسائل الشیعه ، مستدرک وسائل و غیر از اینها .طایفه دوّم : مسواک کردن براى وضو و نماز
در اینجا روایاتى است که بر استحباب مسواک دلالت مى کند خصوصاً هنگام وضو(۵۰۸) و نماز.(۵۰۹) و اینکه فرمودند : ((اگر مسواک کردن بر امّت من مشقت نداشت ، هرآینه من امر مى کردم به مسواک کردن هنگام وضوى هرنماز یا هنگام هرنمازى )).(۵۱۰)
ظاهر این است که مراد از امر، امر وجوبى است ؛ چون امر استحبابى که ثابت است . همچنانکه ظاهر این است که منافاتى بین وضو و نماز هم وجود ندارد؛ چونکه مسواک کردن براى وضو معنایش این است که نماز هم با مسواک باشد، پس به کار بردن هر تعبیر به جاى دیگرى به خاطر آن است که فرقى در نتیجه بین مسواک کردن موقع وضو و مسواک کردن هنگام نماز وجود ندارد .
همچنین وارد شده که دو رکعت نماز با مسواک کردن بهتر از چهل رکعت (۵۱۱) یاهفتاد رکعت (۵۱۲) یا ۷۵ رکعت (۵۱۳) بدون مسواک مى باشد یا اینکه نماز با مسواک کردن بهتر است از نمازى که انسان چهل روز بدون مسواک زدن بخواند، بعد فرمودند: ((برتو باد به مسواک کردن و اگر توانستى که کم نکنى از مسواک کردن این کار را انجام بده )).(۵۱۴)
و مسواک کردن حسنات را تا هفتاد برابر زیاد مى کند و اینکه مسواک کردن از سنت هاى پنجگانه اى است که در رأ س ‍ دین است .(۵۱۵) و خداى رحمان راضى مى شود(۵۱۶) و از سنتهاى پیامبران مى باشد چنانکه گذشت .
امام صادق (علیه السلام ) فرمودند : ((هرگاه خواستى به نماز شب بایستى پس مسواک کن ، فرشته الهى نزد تو مى آید و دهانش را بر دهان تو مى گذارد. پس از هر حرفى که تلاوت و نطق مى کنى نیست مگر اینکه به سوى آسمان بالا مى رود، پس باید دهان تو بوى خوش بدهد)) و هم معناى این روایت روایت دیگرى هم هست .(۵۱۷) و روایات در این موضوع زیاد است که فرصتى براى بررسى آنها در اینجا نیست .
قابل توجه : چاره اى نیست اشاره کنیم به اینکه اختلافى که در روایات بین چهل رکعت یا هفتاد، یا ۷۵ رکعت یا چهل روز در مقام اثبات اجر و فضیلت نماز با مسواک بر نماز بدون مسواک وجود داشت ، باعث شک در این روایات نمى شود. شاید آن مسواکى که در آن منافع دنیایى مقصود است ، آن چیزى است که دو رکعت نماز با مسواک ، چهل رکعت است ، اما آنچه مقصود از آن ثواب اخروى است ، پس به درستى که دو رکعت نماز با مسواک ، معادل هفتاد رکعت یا ۷۵ رکعت یا چهل روز مى باشد، البته بنابراختلاف درجات اخلاص در نیّت .منافع مسواک و اوقات و کیفیت آن
پیغمبر و ائمه : فقط به مداومت بر مسواک زدن به طور عملى کفایت نکرده اند و همچنین بر اوامر مطلقه به مسواک هم اکتفا نکرده اند یا اشاره به آنچه استحباب و عبادت بودنش ثابت است و انسان برآن چیز به ثواب زیاد و اجر زیبا مى رسد، اکتفا نکرده اند، امرى که از شأ ن آن امر این است که به انسان مؤ من یک قوه دافعه اى بر ممارست و مواظبت بر مسواک و التزام و مداومت بر مسواک کردن عطا شده است .
بله ائمه معصومین : به این مقدار اکتفا نکرده اند و براین مقدار نیز افزوده اند و اهمیت آنان به مسواک ظاهر شد به اینکه بیان کردند منافعى که بر مسواک کردن هست و آن ضررهایى که بر ترک مسواک کردن مى باشد .
روشن است که شارع مقدس به حفاظت بر سالم بودن انسانها و اینکه انسان در بهترین حالات محفوظ بماند، اهمیت زیادى مى دهد و چونکه مسواک اثر بزرگى در حفظ سلامتى انسان دارد، پس ذاتاً مسواک کردن مرغوب و مطلوب خداى تعالى است ، حتى اگر مسواک کردن بدون قصد قربت باشد و بخاطر اجر و ثوابى که دارد انسان انجام ندهد. و وقتى مردم منافع مسواک کردن را بشناسند و هنگامى که در اینجا کسى باشد که نخواهد به پیامبران تأ سى و اقتدا کند و او به مسأ له ثواب مسواک رغبتى نداشته باشد، چنین شخصى به این امید که فواید و منافع مسواک کردن را به دست بیاورد و از ضررهاى ترک مسواک ، دورى کند، به این کار مهم مى پردازد، پس به درستى که انسان ذاتاً خودش را دوست دارد پس مهم مى شمارد هر بلایى که احتمال آن مى رود از خودش دفع کند و هر نفع و سودى که قادر برآن است ، مى خواهد به طرف خودش جلب کند و در مسواک کردن خیلى زیاد جویندگان به آن رغبت دارند و مطلعین برآن اطلاع دارند چه نسبت به خودش و ذات خودش و چه نسبت به علاقه و ارتباطى که با دیگران (از همنوعانش ) دارد .اگر مردم منافع مسواک را مى دانستند  
در اینجا اشاره مى کنیم به اینکه در مسواک کردن ، منافع بزرگى است که مى بینیم امام باقر (علیه السلام ) مى فرمایند : ((اگر مردم منافعى که در مسواک است بدانند، مسواک را همراه خودشان در رختخواب مى برند)).(۵۱۸) و مقدم شد قول پیغمبر به حضرت على که فرمودند: ((بر تو باد به مسواک کردن و اگر مى توانى از مسواک کردن کم نکنى این کار را بکن )). پس ‍ این احادیث به ما این را مى فهماند که فواید مسواک ، فوق حد تصور است و ضررهاى ترک مسواک کمتر از اهمیتى که از نظر اسلام به فواید همیشگى مسواک است ، نیست .
به درستى که منافع مسواک مدهوش کننده است و این قدر زیاد است که امام باقر(علیه السلام ) فرمودند : ((مسواک ) همراه ما در رختخواب باشد)) در حالى که احدى از ما حتى اگر بیمار باشد دوا و دارو را با خودش در رختخواب نمى برد، پس ‍ چگونه اسلام به مسواکى که عملش تطهیر و پاکیزگى دهان و دندان است اهمیت مى دهد و با این عمل ، از بیماریهاى محتمل جلوگیرى مى کند .
پس اگر نبود که ترک مسواک به دنبالش مرضهاى بزرگى بیاید حتى حیات و وجود انسان را تهدید کند، معنایى براى قول حضرت باقر (علیه السلام ) که فرمودند: ((همراه خود مسواک را به رختخواب ببرند))، وجود نداشت و شاید امام مى خواهند اشاره کنند که خراب بودن دندانها از اسباب بیمارى سل یا از سببهاى دیگرى است که به بوى بد دهان و جارى شدن خون منجر مى شود و از این جهت به تمام بدن ضرر مى رساند یا غیر از اینها از چیزهایى که به آن اشاره مى شود .فواید مسواک در روایات اهلبیت :  
در روایات پیش مقدم شد آنچه دلالت مى کرد بر اینکه مسواک زدن ، دهان را خوشبو مى کند چونکه امام صادق (علیه السلام ) فرمودند : ((دهانت خوشبو مى شود)) و مقدم شد اینکه دهان راپاک مى کندبخاطرفرمایش پیغمبرکه فرمودند: ((نظافت کنیدطریق قرآن را)).
اضافه مى کنیم قول امیر مؤ منان (علیه السلام ) را که فرمودند : ((دهانهاى شما راههاى قرآن است پس راههاى قرآن را با مسواک کردن پاک کنید)) روایتى هم معنا با این روایت هم وجود دارد.(۵۱۹)
و وارد شده که : ((نظافت کنید دندانهاى خودتان را)).(۵۲۰)
و از امام باقر (علیه السلام ) روایت شده که : ((براى هر چیزى پاک کننده اى است و پاک کننده دهان مسواک است )).(۵۲۱) و مثل این روایت روایت دیگرى هم هست که مسواک پاک کننده دهان است .(۵۲۲)
از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده که فرمودند : ((وقتى مردم فوج فوج در دین داخل شدند، قبیله ازد به سوى آنان آمدند که قلوبشان نرم و دهانهایشان خوشبو بود. گفته شد اى پیامبر خدا! این قبیله قلوبشان نرم بود که ما شناختیم آن را، پس به چه جهت دهانهایشان خوشبو بود؟ حضرت فرمودند : چونکه این قبیله در زمان جاهلیت مسواک مى کردند)). و روایتى هم معنا با این روایت هم وجود دارد.(۵۲۳)
و از حضرت على (علیه السلام ) نقل شده که : ((مسواک ، خشنودى پروردگار و سنّت پیامبر و پاک کننده دهان است …)). روایت هم معنایى غیر از این هم وجود دارد.(۵۲۴)
و از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده که فرمودند : ((در مسواک دوازده خصلت وجود دارد که از سنّت پیغمبر است . دهان را پاک مى کند، چشم را روشن مى نماید، باعث خشنودى پروردگار است ، دندانها را سفید و فساد دندان را از بین مى برد، لثه را محکم مى سازد، اشتها به طعام مى آورد، بلغم را مى برد، قوه حافظه را زیاد مى کند، در حسنات هفتاد برابر اضافه مى کند و فرشتگان را شاد مى نماید)). و در روایت دیگر هست که : ((غم را از بین مى برد))(۵۲۵) و زیاد کرده در روایتى که شهید پاک نژاد آن را ذکر کرده : ((و معده را سالم مى گرداند (بهداشت معده )).(۵۲۶)
و از امام باقر (علیه السلام ) نقل شده که : ((مسواک ، بلغم را از بین مى برد و عقل را زیاد مى کند)). و در روایت دیگر دارد که : ((قوه حافظه را زیاد مى کند)).(۵۲۷)
و از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده که : ((مسواک ، ریزش اشک را از بین مى برد و چشم را جلا و روشنى مى بخشد)).(۵۲۸) و در روایت دیگرى از امام رضا (علیه السلام ) نقل شده که : ((مسواک ، روشنى مى دهد چشم را و مو را در بدن مى رویاند)).
و از ائمه : روایت شده که : ((مسواک کردن ، پرده چشم را از بین مى برد (نور چشم را زیاد مى کند)).
و در روایت دیگرى آمده است که : ((مسواک جلا دهنده چشم است )). و روایات به این معنا بسیار است .(۵۲۹)
و از پیامبر (صلى الله علیه و آله ) نقل شده که فرمودند : ((مسواک کردن ، فصاحت انسان را زیاد مى کند)).(۵۳۰)
و از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده که : ((مسواک و قرائت قرآن ، قطع کننده مرض بلغم است )). و در روایت دیگرى آمده : ((سه چیز است که نسیان و فراموشى را از بین مى برد و باعث به وجود آمدن ذکر مى شود : ۱قراءت قرآن . ۲ – مسواک . ۳ – روزه یا خوردن کندر)).
و در روایت دیگر آمده که : ((مسواک کردن ، حافظه انسان را زیاد مى کند و سقم و بیمارى را از بین مى برد)). و در غیر این روایت آمده است که : ((مسواک ، بلغم را از بین مى برد و قوه حافظه را زیاد مى کند)).(۵۳۱)
و از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده که : ((نشاط در ده چیز است و مسواک از آن ده چیز شمرده شده )).(۵۳۲)
و از امام صادق (علیه السلام ) نقل شده که فرمودند : ((بر شما باد به مسواک کردن چونکه مسواک کردن وسوسه قلب را از بین مى برد)).(۵۳۳)
و در حدیثى از امیر مؤ منان (علیه السلام ) نقل شده که فرمودند : ((مسواک کردن ، موجب شدت فهم مى شود و طعام را خوشگوار مى سازد و دردهاى دندانها را از بین مى برد و مرض و بیمارى را از انسان دفع مى کند و فقر را از بین مى برد)). و حدیث ، طولانى است ، آنچه ما از این حدیث ذکر کردیم نقل به معنا مى باشد.(۵۳۴)
و احادیث و روایات در این باب زیاد و متنوع است و آنچه ما ذکر کردیم اشاره دارد به بیشتر آنچه از اخبار متضمن است ان شاءاللّه تعالى .
 زخم شدن لثه  
و باید در نظر داشت که زخم شدن لثه به وسیله مسواک و سپس تعفن و خراب شدن آن نسبت به انسان سالم در اینجا وجود ندارد چرا که دهان از ماده ضد عفونت زخم برخوردار است و شاید سرّ اینکه اسلام دهان را طاهر و مطهر قرار داده همین باشد به طورى که اگر در دهان یک خونى ظاهر شود به مجرد از بین رفتن آثار خون ، دهان خود به خود پاک مى شود چنانچه آب دهان نزد مردم عادى و سالم ، کشنده میکروبها مى باشد همانطور که قبلاً گفتیم .(۵۶۵)
ولى این مطالب معنایش این نیست که به واسطه تخمیر باقیمانده هاى خوراکى و غیره در دهان و در نتیجه ، ایجاد جرم بر روى دندانها از رسیدن بزاق به آنها جلوگیرى کرده و سبب ایجاد میلیونها میکروب نگردد.مسواکهاى مختلف و متعدد  
مى بینیم که امام رضا (علیه السلام ) هر بار با بیش از یک مسواک ، مسواک مى نمودند و شاید به این خاطر بوده که امام از مسواک آلوده استفاده نکرده باشند. و سپس امام رضا(علیه السلام ) بعد از مسواک کردن مقدارى کندر مى جویدند.
و وارد شده که حضرت رضا (علیه السلام ) بعد از نماز صبح در مصلاى نماز مى نشستند تا آفتاب طلوع کند، سپس ظرف مسواکها را براى حضرت مى آوردند و آن بزرگوار یکى یکى از آن مسواکها استفاده مى کردند و بعد کندر مى آوردند و ایشان آن را مى جویدند.(۵۶۶) و شاید جویدن کندر بخاطر این باشد که بوى دهانشان خوب گردد (دهانشان خوشبو گردد) صلوات و سلام خدا بر ایشان و بر آباى گرامیشان باد!مسواک کردن و آلودگیهاى خارجى  
روایت شده از امام صادق (علیه السلام ) که فرمودند : ((پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله ) هرگاه نماز عشا رامى خواند، دستور مى دادند که اسباب وضو و مسواکشان را نزدشان مى گذاشتند و رویش را مى پوشانیدند و قدرى مى خوابیدند، سپس بر مى خاستند، نخست مسواک مى کردند و …)).(۵۶۷)
((و قبلاً گذشت که حضرت امام رضا (علیه السلام ) در خراسان که بودند وقتى نماز صبح را مى خواند در مصلاى نمازش ‍ مى نشست تا اینکه خورشید طلوع مى کرد سپس همه مسواکها را در ظرفى قرار مى دادند و بعد هر یک از مسواک را بر مى داشتند و دندانشان را مسواک مى کردند و بعد براى ایشان کندر مى آوردند …)) .
این روایتها منعکس مى کند که پیامبر (صلى الله علیه و آله ) و امام (علیه السلام ) به محافظت کردن از مسواکها رغبت زیادى داشتند، اگر چه محافظت کردن از مسواکها به واسطه این باشد که در ظرفى جاى دهند یا روپوشى روى آن بیندازند و موقع نیاز از آن استفاده کنند، تا اینکه مسواکها به هیچ نوعى از میکروبها، آلوده نشوند، اگر چه آن میکروبها از هوا باشد چه رسد به اینکه با چیز دیگرى غیر از هوا ارتباط پیدا کند و این نهایت دقت در محافظت کردن در مورد سلامت بدن مى باشد. بخصوص وقتى ملاحظه مى کنیم که امام رضا(علیه السلام ) خودشان براى هر نمازى یک مسواک مخصوصى را قرار مى دادند به این خاطر که باقى نماند در مسواک موقعى که از مسواک در دفعه دوّم استفاده مى کردند هیچ اثرى از رطوبتى که در نتیجه مسواک کردن قبلى مانده است ؛ چون که رطوبت ممکن است سبب به وجود آمدن و زنده ماندن بعضى از میکروبهایى شود که مربوط به رطوبت است .(۵۶۸) و رطوبتهاى باقیمانده در مسواک مانع از این مى شود که موادى که در مسواک است در هلاک شدن میکروبها تأ ثیر کند.مستحب بودن وضو هنگام طعام  
در احادیث وارد شده ، روایاتى که از آنها استفاده مى شود وضو قبل از طعام مستحب است و قبلاً گذشت اینکه مسواک کردن هنگام وضو مستحب است و این دو دسته روایات معنایش این است که مسواک کردن قبل از طعام و قبل از وضو انجام مى شود. اینجاست که زمینه اى باقى نمى ماند تا طعام آلوده به میکروب وارد معده گردد و به آن زیان برساند همانطور که مقدم شد، اما مسواک کردن بعد از طعام ، اسلام خود را مستغنى و بى نیاز مى داند که بر این مطلب تصریح کند؛ زیرا اسلام به مسواک زدن در زمانهاى مختلف دستور داده ؛ در اوّل روز و شب ، به طورى که تخمیر زیادیها نامعقول و غیرممکن گردد .
اوقات مسواک کردن و مسواک کردن روزه دار  
به تحقیق گذشت ادله اى که دلالت مى کرد بر اینکه مسواک کردن هنگام وضو و نماز و هنگام خواب و سحرگاه و وقت برخاستن از خواب و هنگام طلوع خورشید، مستحب است .
اما روزه دار مى تواند هر موقعى از روز که بخواهد مسواک کند.(۵۶۰) و مى تواند در اوّل و آخر روز در ماه مبارک رمضان مسواک نماید(۵۶۱) لکن ترجیح ندارد براى روزه دار که با مسواک مرطوب مسواک نماید.(۵۶۲) و شاید این موضوع بخاطر این باشد که شخص روزه دار بخاطر روزه بودنش به حرج و سختى نیفتد، در حالى که طمع دارد براینکه به مسواک کردن حتى در حال روزه اقدام شود.
و ما در اینجا اشاره مى کنیم به اینکه : زیاد بودن میکروبها در دهان منحصر در پوشانیدن زیادیهاى طعام در دهان نیست ؛ زیرا ممکن است این زیادیهاى طعام به دهان از طریق ارتباط با اجسام دیگرى غیر از طعام باشد، بلکه ممکن است از خود طعام باشد هنگامى که طعام به چیز دیگرى آلوده باشد، چنانچه ممکن است از راه هواى دهان آلوده شود و آن آلودگى به سایر قسمتهاى بدن از راه تنفس برسد .
بخاطر همین ، میکروبهایى که در دهان در اجزا و انواع مختلفى مى باشد، جا به جا مى شود و در این جا به جایى و جزء جزء شدن میکروبها هیچ عضوى در انسان مطلقا شبیه دهان نیست و دهان مناسب ترین اعضایى است که قابلیت دریافت این میکروبها را دارد و دهان مکانى خوب براى رشد و نمو و زیاد شدن میکروبها مى باشد چون بزاق دهان که همیشه در دهان است – گر چه در حال سالم بودن بدن انسان باشد – ممکن است بسیارى از انواع میکروبها را به وجود بیاورد.(۵۶۳) امّا در غیر این حالت بسیارى از عوارض را درست کند، بلکه ممکن است غذا را براى میکروبها درست کند و هنگامى که ملاحظه کردیم مقدار حساسیت این عضو (دهان ) نسبت به سایر اجزاى بدن انسان ، مى شناسیم و پى مى بریم به سرّ اینکه اسلام تجویز کرده و اجازه داده که شخص روزه دار مسواک بکند و دعوت کرده در اوقات مختلفى که قبلاً ذکر شد، انسان مسواک کند.
اضافه مى شودبه مطالب بالا، اینکه محیط دهان براى چند ساعت که غیر فعال گردید، باقیمانده هاى غذا به آسانى تخمیر مى شود. همانطورى که بعضى از میکروبهایى که در دهان جاى گرفته اند مى توانند بى هیچ محدودیتى و بدون مانعى به زندگى خود ادامه دهند. پس وقتى که قبل از خواب ، انسان مسواک کرد به درستى که این زیادیهاى غذا از بین مى رود و در اینجا فرصت و وقت براى نشاط و شادابى آلودگیها و میکروبها و فرصت تخمیر زیادیهاى غذا هم باقى نمى ماند .
چنانچه مسواک کردن بعد از خواب ، میکروبهایى را که در دهان از طریق تنفس و غیر تنفس رسیده است از بین مى برد. بعضى از دانشمندان مى گویند : ((همانا جریان آزاد و فراوان بزاق در دهان ، عامل مهمى است که دندانها را از کرم خوردگى و خرابى حفظ مى کند؛ زیرا بزاق دهان در تمییز شدن مکانیکى دندانها مؤ ثر است و چون جریان بزاق در شب کم مى شود، استعداد و قابلیت خراب شدن دندانها طبعاً زیاد مى گردد و این مسأ له چیزى است که تأ کید مى کند انسان بعد از خواب نیاز به مسواک دارد چنانکه گفتیم .(۵۶۴) همانطور که مسواک کردن بر میکروبهایى که ممکن است هنگام خواب پدید بیایند غلبه مى کند و همینطور بر بعضى از زیادیهاى غذا اگر فرض کنیم که در بین دهان مانده باشد در آنجایى که اگر مسواک قبل از خواب نباشد سبب مى شود در جدیت کردن در مسواک کوتاهى شود و شاید آنچه قبلاً ذکر کردیم القا مى شود بعضى از این روشها بنابرقول ائمه : که قبلاً گفته شد : ((اگر مردم آن منافعى که در مسواک هست مى دانستند، همراه خودشان مسواک را در رختخواب مى بردند)). و این موضوع براى ما تأ کید مى کند عظمت اسلام را و اینکه اسلام با نیازهاى طبیعى انسانها منسجم است آن نیازهاى طبیعى که وجود این طبیعت را در بر دارد .
 مسواک کردن ، دندانها را سفید مى کند  
بى شک ، بسیارى از فواید گفته شده در باره مسواک زدن و پیوند تنگاتنگ و فراگیرشان با آن ، مساءله اى نیست که علم ، عاجز از فهم آن باشد و بدون تردید ما مى توانیم از بیان کلیه این مطالب اوج اهتمام اسلام به ابعاد وجودى انسان را بطور گسترده دریابیم . تا جایى که اسلام حتى از اثر مسواک کردن که در ظاهر خارجى انسان مى گذارد غافل نیست بخاطر اینکه اسلام حرص شدید و علاقه زیادى دارد که انسان در بهترین منظر و پرافتخارترین حلّه و زیور باشد؛ چونکه زیبایى ظاهر در جذب شدن دیگران به انسان بسیار مؤ ثر مى باشد و دیگران نسبت به انسان محبت مى ورزند، بلکه علاوه براینکه در غیر از خود انسان تأ ثیر دارد حتى در روح و نفس انسان نیز تأ ثیر دارد. و از این جهت هست که در روایات وارد شده که مسواک دندانها را سفید مى کند.(۵۳۵)
و همچنین قول پیامبر (صلى الله علیه و آله ) که فرمودند : ((چرا من شما را مى بینم در حالى که دندانهایتان تغییر کرده ؟ چرا شما مسواک نمى زنید؟!)).(۵۳۶)
((قلح ))، یعنى زردى دندانها … شکى نیست که سفید بودن دندانها از زرد بودن آنها یا سبز بودن آنها بهتر است و نزد دیگران بیشتر قابل قبول است چونکه سفید بودن دندانها رنگ طبیعى دندانها مى باشد .مسواک کردن ، بوى دهان را خوش مى گرداند  
شکى نیست کسى که دهانش بدبو است ، مردم از او متنفر و بیزارند، بلکه حتى ملائکه از او متنفرند و انسان براى خودش مى خواهد و خدا هم براى انسان مى خواهد اینکه نزد مردم محبوب باشد و در قلب و نفس مردم جاى بگیرد. و از این جهت وارد شده که مسواک کردن ، بوى دهان را خوب مى کند .مسواک کردن ، جرم دندان را از بین مى برد  
همچنین مسواک کردن جرم را از بین مى برد؛ یعنى چیزهایى که بر دیوار دندان چسبیده را مى کند و قطع مى کند، آن چیزهایى (جرم هایى ) که منجر به زخم شدن لثه ها و از بین رفتن آنها مى شود و لثه در معرض امراض و بیماریها قرار مى دهد. به علاوه مسواک کردن از پدید آمدن مرضهاى جدید، جلوگیرى مى کند.مسواک کردن ، لثه را تقویت مى کند  
مسواک کردن عامل مهمى از عوامل تقویت و چاق شدن لثه مى باشد؛ چونکه مسواک ریاضت دایمى براى لثه هاست و عضلات لثه را حرکت مى دهد و بیدار مى سازد همچنانکه مسواک کردن موجب جریان مناسب خون در لثه ها مى شودمسواک ، چشم ها را روشنى مى بخشد
و مناسب است بدانیم که بیمارى دندانها در بیمارى چشم تاءثیر دارد و سلامتى آن نیز در سلامتى چشم اثر گذار مى باشد، بطورى که مشاهده شده برخى از نابینائیهاى غیرمادرزادى بر اثر بیمارى دندانها بوجود آمده و چون بیمارى برطرف گردیده بینایى هم باز گشته است . و مى شود گفت این مساءله مورد اتفاق پزشکان است .
از این رو، در سخنان معصومین مشاهده مى شود که بر این ارتباط تاءکید ورزیده و بیان نموده اند که مسواک چشم را روشنى مى بخشد و بیمارى اشک ریزى و واضح ندیدن را برطرف مى سازد .مسواک ، مو را مى رویاند
دندانها رابطه محکمى با موى انسان دارند و بسیار ملاحظه شده که بعضى از کسانى که مبتلا به برخى از مرض هاى دندان شده اند، موى قسمتى از جایى که با دندانهاى خراب هم سمت شده است ، مى ریزد، حتى وقتى که معالجه مى شود، و دندانهاى آنان خوب و سالم مى شود، آن موى ریخته شده دوباره شروع به رشد و نمو مى کند و این چیزى است که ما به آسانى درک مى کنیم مسواکى که در سلامتى دندانها اثر دارد، همچنین در روییدن مو هم اثر دارد، مطابق آنچه در روایت وارد شده است .رابطه مسواک با حالت روحى و عقلى و غیر از اینها
همچنین شکى نیست که نظافت کردن هر عضوى از اعضاى انسان خصوصاً دهان از سببهاى برانگیختن زندگى و نشاط و شادابى در اجزاى مختلف مى شود، حتى در اجزاى تناسلى . و از اسباب برانگیختن سرور، ابتهاج و شادمانى در نفس ‍ انسان است … و وقتى که نفس انسان شاداب و مسرور باشد و از زندگى و نشاط جسم استفاده کند این مسأ له را بنا برمقتضاى حال به نشاط فکرى و عقلى منعکس مى کند تا جایى که گفته شده ((عقل سالم در بدن سالم است )).
بلکه ما مى توانیم تأ کید کنیم بر اینکه دندانها با سلامت نفس انسان رابطه دارد و از این جهت ما ملاحظه مى کنیم همانا پیدا شدن دندانى که به نام ((دندان عقل )) است در زمانهاى زیادى ، بعضى از اختلالات نفسى را در انسان به همراه دارد همانطورى که مى گویند… این مسأ له تأ کید مى کند به اینکه غلوّ و بیهوده گویى در گفتار نیست ، تأ کید بر اینکه مسواک کردن دندانها تأ ثیر عمیقى در صفا و صمیمیت نفس انسان دارد و بسیارى از وسوسه ها و اوهام را که به نفس روى مى آورد از بین مى برد. بلکه مسواک کردن در از بین بردن حالات غم و اندوهى که گاهى به انسان روى مى آورد و مسبّب معقولى هم براى آن شناخته نشده ، تأ ثیر دارد.
در حالى که این حالات گاهى از خرابى دهان و دندانها سرچشمه مى گیرد تا آنجا که وقتى دهان و دندان پاک و نظیف شد، این حالات از بین مى رود و به جاى آن حالات بد، حالت نشاط و شادابى و زندگى جایگزین مى شود .
هنگامى که دانستیم غم و غصه از اسباب اصلى فراموشى مى باشد و نمى توانیم قوه حافظه را حفظ کنیم به خاطر اختلال حالت غم و غصه و مشغول بودن ذهن و قادر نبودن بر ثابت بودن بر یک نقطه معینى . و دانستیم که همانا صفا و شاداب بودن فکر از اسباب سرعت حفظ است و موجب مى شود که قوه حافظه زیاد و قوى شود، ما وقتى این مطالب را شناختیم درک مى کنیم که چقدر مسواک کردن با حافظه انسان ارتباط داشته و در نابودى حالت نسیان تأ ثیر دارد.
از آنچه ما ذکر کردیم ، شناخت پیدا مى کنیم که چگونه مسواک کردن بنا بر قول ائمه : غم و نسیان را از بین مى برد و قوه حافظه و عقل را زیاد مى کند و اشتها به غذا مى آورد و از اسباب نشاط و شادى یا انتشار عضو تناسلى مى باشد و فصاحت انسان را زیاد مى کند و وسوسه قلب (دل ) را از بین مى برد و موجب شدت فهم مى شود و فواید دیگرى که در روایات اهل بیت عصمت و طهارت – که درود و سلام خدا بر آنان بادوارد شده است .