پوکی استخوان حالتی است که در آن استخوان شکننده شده و احتمال شکستگی با ضربات کوچک افزایش می یابد . پوکی استخوان از گرفتاری های شایع ، در جوامع بشری است ، که بعد از سن ۳۵ سالگی روند آن در انسان آغاز می شود. حدود نیمی از زنان مسن تر از ۴۵ سال و ۹۰درصد زنان مسن تر از ۷۵ سال به بیماری پوکی استخوان مبتلا می شوند. مردان مسن نیز به پوکی استخوان دچار می شوند که البته میزان ابتلای آنان کم تر از زنان است. به طور تقریبی از هر ۳ زن یک نفر و ازهر دوازده مرد یکی به پوکی استخوان دچارمی شوند . این امر در سال ، منجربه ده ها هزار شکستگی ناتوان کننده ، در مبتلایان می شود که متاسفانه تعداد اندکی از مبتلایان به پوکی استخوان مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرند .
این شکستگی ها به طور عمده دراین نواحی رخ می دهد : گردن ، استخوان ران ، مهره های ستون فقرات و استخوان های مچ دست ، حتی گاهی شکستگی های خود به خود مهره ها ، گردن و استخوان ران هم دیده می شود.
می توان بافت استخوانی را به زبان ساده به صورت زیر تقسیم کرد: استخوان انسان همانند یک ساختمان است که دارای اسکلت بندی ، دیوار چینی و ملات بین آجرهاست. اسکلت این استخوان ها از رشته های قوی و محکمی به نام رشته های کلاژن تشکیل شده که مابین رشته ها را املاح کلسیم پرمی کند. همچنین از آنجا که استخوان ، بافتی زنده است ، محتوی مقدار زیادی سلول های جوان و بالغ استخوانی است که وظیفه ساختن بافت استخوان ها را به عهده دارند.
پوکی استخوان عارضه ای است که با بالا رفتن سن به وجود می آید ، در نتیجه از استحکام بافت و املاح استخوانی کم شده و از مقاومت آن کاسته می شود. استخوان انسان در دوران کودکی از خاصیت ارتجاعی برخوردار است و تحمل فشار زیاد را دارد و به تدریج سفت و محکم می شود ، این مسئله در سن ۲۰ سالگی به اوج خود می رسد ، بین سن ۲۰ تا ۳۵ سالگی استحکام استخوان ها به همان قوت باقی می ماند. به همین دلیل ضربات شدید ، مثل تصادفات می تواند منجر به شکستگی استخوان شود. اما از این سن به بعد ، به تدریج و با سرعتی کم ، از تراکم استخوان ها کم شده و با بالارفتن سن ، پوک می شوند. در زنان، بعد از سن یائسگی به علت توقف ترشح هورمون های زنانه و نقش مهم این هورمون ها در استحکام استخوان ها ، شیوع پوکی استخوان زیادتر می شود.
چه کسانی در معرض پوکی استخوان قرار دارند؟
به طور تقریبی و با احتمال زیاد همه ما در معرض پدیده ناخوشایند پوکی استخوان قرار داریم.
· افراد مسن در معرض ابتلای بیشتری قرار دارند.
· عارضه پوکی استخوان در نزد خانم ها بعد از سن یائسگی بسیار شایع و زنان ، بیش از مردان به پوکی استخوان مبتلا می شوند ، به ویژه اگر یائسگی زودرس در خانم ها ایجاد شده باشد.
· تحرک بدنی و ورزش ، باعث استحکام استخوان ها در هر سنی می شود. عدم تحرک و استراحت زیاد باعث تحلیل و پوکی سریع استخوان ها می شود و شکستگی استخوانی را بیشتر می کند.
· گاه پوکی استخوان در برخی ازخانواده ها بیشتر دیده می شود. همچنین در بعضی از نژادها مثل بعضی از نژادهای آسیایی این پوکی بیشتر است.
· تغذیه ، نقش مهمی در پوکی استخوان به عهده دارد. افرادی که کلسیم کافی در رژیم غذایی آنها وجود ندارد و یا ویتامین D کافی دریافت نمی کنند ، در معرض ابتلا بیشتری هستند.
· همچنین نتایج حاصل از مصرف سیگار و قهوه زیاد هم ، در پوکی استخوان ثبت شده است.
کسانی که خود سیگار می کشند ، یاهمنشین سیگاری ها هستند ، در معرض پوکی استخوان زودرس قراردارند و زنانی که سیگار می کشند ، دچار پوکی استخوان شدیدتری هستند.
· استفاده طولانی از کورتن ها و یا داروهای ادرارآور، می تواند باعث پوکی استخوان شود. البته قابل ذکر است که مصرف یک یا چند آمپول کورتن در سال چنین اختلالی را ایجاد نمی کند.
· افرادی که از بعضی اختلالات هورمونی مشخص رنج می برند ، مثل پرکاری تیروئید و پارا تیروئید ، کم کاری غدد جنسی و بیماری کوشینگ در معرض ابتلای بالاتری به پوکی استخوان هستند.
آیا پوکی استخوان علامتی دارد؟
متاسفانه باید گفت پوکی استخوان قبل از بروز عوارض آن علامتی ندارد. علائم هنگامی ایجاد می شود که شکستگی اتفاق افتاده باشد. درد ناگهانی و شدید در ستون فقرات ، می تواند از علائم شکستگی های ستون فقرات باشد. ممکن است شکستگی مهره ، بدون درد اتفاق افتد و به صورت خمیدگی ستون فقرات و کاهش قد بیمار دیده شود. اگر چه عکس برداری با اشعه ایکس به تشخیص شکستگی کمک می کند ، ولی برای تشخیص زودرس آن روش مناسبی نیست . پس بهتر است کلیه افرادی که درمعرض خطر پوکی استخوان قرار دارند ، قبل از شروع عوارض ، مورد ارزیابی قرار گیرند و در صورت مبتلا بودن ، اقدامات پیش گیرانه صورت گیرد.
بهترین روش برای تشخیص پوکی استخوان ، سنجش تراکم استخوان یا دانسیتومتری است. خوشبختانه امروزه برای سنجش تراکم استخوان دستگاه های جدیدی ساخته شده که می تواند با دقت نسبتاً زیادی ، تراکم استخوانی و نسبت آن ، با استخوان سالم و سن مناسب را اندازه گیری کنند. آزمایش سنجش تراکم استخوانی بدون درد است و تنها چند دقیقه طول می کشد ، همچنین احتیاج به آمادگی قبلی ندارد و در طی آن دارویی مصرف نمی شود. این سنجش ، پزشک را قادرمی سازد تا شدت پوکی استخوان را اندازه گیری کرده و در نتیجه استحکام استخوان را بسنجد.
بنابراین بهترین روش پیشگیری از پوکی استخوان و عوارض آن ، رعایت رژیم غذایی مناسب ، فعالیت ورزشی مناسب و دوری ازعوامل کمک کننده در افزایش پوکی استخوان ، مانند استعمال دخانیات (به ویژه تمام موارد ذکر شده تا قبل از سن ۳۵ سالگی) و ارزیابی های لازم برای تعیین میزان تراکم استخوانی است.
جلوگیری از پدیده پوکی استخوان
می توان با روش های بسیار ساده ای خطر پوکی استخوان را کاهش داد:
· با اطلاع از وضعیت استخوان ها به ویژه در خانم ها دردوران نزدیک به یائسگی، به وسیله مشورت با پزشک، به کار بردن روش تشخیص مناسب و در صورت نیاز تجویز دارو های ویژه می توان از پیشرفت بیماری و عوارض حاصل از آن پیش گیری کرد.
· تغذیه مناسب ، از روشهای موثر برای پیش گیری پوکی استخوان است. غذای انسان باید محتوی پروتئین ، املاح کافی و ویتامین های لازم باشد ، تا روند پوکی استخوان کندتر شود.
بهترین منبع کلسیم و پروتئین، شیر، پنیر، ماست و غذاهای دریایی به ویژه ماهی است
کلسیم یکی از اجزای سازنده استخوان است و غذای روزانه هر فرد بالغ ، باید حداقل حاوی ۱۰۰۰ تا۱۲۰۰ میلی گرم کلسیم باشد. البته این مقدار در زنان باردار ، شیرده ، یائسه ، افراد مسن و بچه ها بیشتر بوده و بین ۱۵۰۰تا۲۰۰۰ میلی گرم است . همان طور که گفته شد ، فرآورده های لبنی مانند شیر ، ماست ، کشک ، قره قوروت ، پنیر از منابع مهم و بسیار خوب کلسیم اند . سایر منابع حاوی کلسیم عبارتند از: سبزیجات برگ سبز ، کلم پیچ ، شلغم ، هویج ، پرتقال ، انگور ، توت فرنگی ، خرمالو ، زیتون ، جعفری ، اسفناج ، کرفس ، کشمش ، بادام ، پسته ، گردو ، حبوبات و غذاهای دریایی مانند ماهی به ویژه ماهی تن ، کیلکا و ساردین.
در زیر به مقادیر تقریبی کلسیم در بعضی از مواد ذکر شده اشاره می شود:
مقدارکلسیم به میلی گرم
نوع ماده غذایی
مقدار ماده غذایی
۲۹۰
شیر کم چرب
۱لیوان
۴۱۵
ماست کم چرب
۱ لیوان
۱۵۰
پنیر
۳۰ گرم
۴۳۰
کشک
۱۰۰گرم
۱۴۰
پسته
۱۰۰گرم
۳۵۴
ماهی کنسروشده باروغن
۱۰۰گرم
۴۳۷
ماهی کنسروشده بدون روغن
۱۰۰گرم
۹۳
اسفناج
۱۰۰گرم
۵۶
پرتقال
۱عدد
۱۴۴
لوبیای خشک خام
۱۰۰گرم
۱۲۶
انجیر خشک
۵عدد
پوکی استخوان یکی از مهمترین عوارض کاهش مصرف کلسیم است و در صورت همراهی با عواملی مانند: کمبود ویتامین C ، کمبود ویتامین D، درمان با استروئیدها (کورتون)، بی حرکتی و… برشدت آن افزوده می شود. پس بیاییم با رعایت نکات زیر حافظ سلامتی استخوان ها و جلو گیری از پوکی استخوان خود ، در سن میانسالی و پیری باشیم.
۱. هم اکنون که مقدار نیاز روزانه کلسیم خود را می دانید ، سعی کنید به میزان لازم از مواد حاوی کلسیم در روز استفاده کنید ، تا دچار کمبود میزان کلسیم نشوید. این ذخیره سازی به ویژه در دهه دوم و سوم بسیار پر اهمیت است. در صورتی که نمی توانید مقدار لازم کلسیم را از فرآورده های غذایی طبیعی تهیه کنید ، برای جلوگیری از این بیماری نا خوشایند ، سفارش می شود ، به مصرف ترکیبات مکمل غذایی موجود در بازار بپردازید.
۲. ویتامین D برای سلامتی استخوان ها و جذب کلسیم لازم وضروری است. بنابراین زمانی را در بیرون از منزل بگذرانید ، تا آفتاب بتواند پوست را برای ساختن ویتامین Dتحریک کند.
۳. به طور منظم ورزش کنید. استخوان های اطفال با ورزش کردن ، محکم می شوند و رشد طبیعی خواهند داشت. البته افراد بالغ نیز باید تحرک کافی داشته باشند. استراحت و عدم تحرک باعث تحلیل بافت استخوانی می شود. بهترین، مفید ترین و کم خرج ترین ورزش برای انسان های بالغ و به ویژه افراد مسن پیاده روی است. توجه داشته باشید که ورزش های تحمل وزن مثل پیاده روی نقش مهمی در رسوب کلسیم در استخوان ها دارند. ورزش هایی که فشار و تحمل استخوانی ندارند ، کمتر از ورزش های تحمل وزن در این مسئله اثر مثبت دارند.
۴. از مصرف مواد افزایش دهنده پوکی استخوان مانند سیگار ، قهوه فراوان و … خودداری کنید.
۵. جایگزینی هورمون های زنانه ، در خانم های یائسه زیر نظر پزشک می تواند مانع پوکی استخوان زودرس شود.
درمان پوکی استخوان
اگر پس از سنجش تراکم استخوان ، معلوم شد که مبتلا به پوکی استخوان هستید، با نظر پزشک خود می توانید تحت درمان های زیر قراربگیرید: درمان های متفاوتی هم اکنون برای پوکی استخوان وجود دارد که هر کدام با توجه به شرایط بیمار برای وی انجام می گیرد. از جمله تجویز ترکیبات حاوی کلسیم و ویتامینD، تجویز ترکیبات فلوراید و دارو های کاهنده سرعت پوکی استخوان مانند Etidronale & Alendronale و… که تمام موارد ذکر شده بسیار پر خرج و گران هستند و تنها موارد اول یعنی کلسیم و ویتامینD قابل دسترس تر، کم هزینه تر و برای عموم قابل استفاده تراست.
در نهایت در نظر داشته باشید که تغذیه مناسب سرشار از کلسیم و پروتئین ، فعالیت و دوری ازعدم تحرک و انجام ورزش های مناسب از زمان کودکی و نوجوانی ، بهترین و کم خرج ترین توشه و روش پیشگیری برای جلوگیری از پوکی استخوان است.
توصیه طلایی
مصرف روزانه نیم لیتر شیر ۵۰ درصد نیاز افراد بالغ به پروتئین و ۱۰۰ درصد نیاز افراد به کلسیم را برآورده می کند.
