در تورات مقدس (دواریم – تثنیه، فصل ۱۱، آیه ۱۳) آمده است: «خدای خالقتان را دوست بدارید و او را با تمام قلبتان پرستش و بندگی نمایید.» علمای یهود عبارت پرستش و بندگی از طریق قلب را همان دعا و نماز به درگاه خالق تعبیر نموده اند.
اساس عبادت یهود را در گذشته تا حدود ۲۰۰۰ سال پیش مراسم تقدیم قربانی ها تشکیل می داد و دعای لفظی در کنار آن قرار می گرفت. اما پس از ویرانی معبد مقدس یهودیان در بیت المقدس در سال ۶۸ میلادی ، به علت توقف مراسم تقدیم قربانی، اصل عبادت یهود بر نماز و دعاهای کلامی قرار گرفت و با گذشت زمان آیین و متن نمازها شکل مدون امروزی را به خود گرفت.
تاریخ نیایش یهود و مسیر تکاملی آن و همچنین احکام و قوانین و جزئیات مربوط به دعاها و نمازهای یهود بسیار مفصل و گسترده است. این مقاله تنها به معرفی اولیه این آیین در یهود پرداخته است.
نماز در لفظ عبری «تفیلا» نامیده میشود. تفیلا به دو بخش کلی تفیلای عادی و تفیلای ویژه تقسیم می گردد.
تفیلای عادی :
این تفیلا در ایام عادی هفته (شنبه شب الی بعدازظهر جمعه) خوانده میشود. که به ترتیب عبارتند از:
۱- شَحَریت (صبح)
۲- مینحا (بعدازظهر)
۳- عَرویت (شامگاه) در کلیه تفیلاهای فوق یک بخش اصلی به نام «لَحَش» (به معنای آهسته) یا «شمُونِه عِسره» به معنای هجده دعا مشترک و یکسان است اما مقدمات و مؤخرات این سه تفیلا با هم متفاوت هستند.
این بخش اصلی، لَحَش نام می گیرد. زیرا والاترین قسمت تفیلا بوده و به صورت آهسته ادا می گردد. همچنین «شمُونِه عِسره» نام دارد زیرا در ابتدای تدوین از ۱۸ دعا تشکیل میشد که بعدها یک دعای دیگر در میان آن جای گرفت. اما همچنان نام اولیه بر آن اطلاق می گردد. در متن لحش گاه به مناسبت های مختلف (اول ماه و اعیاد خاص یا روزهایی که در آن روزه گرفته می شود) متن هایی اضافه می شود.
«شمُونِه عِسره» یا مدح و ستایش خداوند و ذکر اعتبار معنوی اجداد اولیه یهود (حضرت ابراهیم، اسحق و یعقوب) آغاز می گردد. سپس دعاهایی در طلب عقل و دانش، پذیرش توبه، عفو، برکت، عدالت، حمایت الهی از صادقان، ظهور ناجی جهان و توجه به دعای مومنین خوانده میشود. با دعاهایی در مدح خداوند و تقاضای صلح و سلامتی، این بخش اصلی تفیلا پایان می یابد.
نماز جماعتی در یهود با حضور حداقل ده نفر مرد بالغ (بالای ۱۳ سال) برگزار می شود. در تفیلای جماعتی یک نفر به عنوان پیش نماز که «شالیَح صیپور» نام می گیرد، تفیلا را با صدای بلند میخواند اما بخش لحش را همانند سایرین آهسته می خواند. در تفیلاهای شحریت و مینحا دوباره بخش لحش توسط شالیح با صدای بلند قرائت می گردد.
مقدمات و مؤخرات نماز صبح طولانی تر از دیگر نوبت های تفیلا است اما در هر سه تفیلا این بخشها از گزیده تورات، تلمود، مزامیر داوود و متون مربوط به تفیلا تشکیل شده اند.
بخش مهمی که در تفیلاهای شحریت و عرویت علاوه بر بخش اصلی لحش وجود دارد متن «شِمَعْ ییسرائل» است که گزیده ای از آیات تورات است. در این قسمت توحید، پاداش و مجازات الهی و توجه به احکام خداوند مورد تاکید قرار گرفته است.
زمان مجاز برای خواندن تفیلای شحریت از حدود یک ساعت قبل از طلوع آفتاب تا حدود ۴ ساعت پس از آن است. تفیلای مینحا نیم ساعت پس از ظهر شرعی تا دقایقی پس از غروب آفتاب خوانده می شود. و خواندن تفیلای عرویت از غروب آفتاب تا قبل از سپیده دم روز بعد است.
خواندن تفیلا در هر سه نوبت بر مردان بالغ واجب است و خانمها حداقل موظف به خواندن یک نوبت تفیلا هستند. در صورت عدم امکان خواندن یک نوبت تفیلا، می توان آن را از طریق دوبار خواندن نوبت بعدی جبران نمود.
شرایط خواندن تفیلا بطور خلاصه عبارت است از:
پاکی مکان و بدن نمازگزار و پوشیده بودن بدن در حد معمول.
آقایان هنگام تفیلا کلاه بر سر می نهند و زنان نیز موهای خود را در این مراسم می پوشانند.
علاوه بر این در تفیلای شحریت آقایان از دو نماد دیگر به نام های «صیصیت» و «تفیلین» استفاده می کنند.
صیصیت شامل پارچه ای است که بالاتنه را می پوشاند و در چهارگوشه آن بندهایی به روش خاص گره خورده اند و نشانی از احکام الهی هستند.
تفیلین، از دو محفظه چرمی تشکیل شده است که توسط بندهای چرمی، به بازو و پیشانی بسته می شوند. داخل این محفظه ها آیاتی از تورات (به صورت دست نوشته بر روی پوست دباغی شده مخصوص) قرار دارند که آن نیز نشانی از احکام و کلام الهی است.
در روزهای دوشنبه و پنجشنبه پس از قرائت شمونه عسره تومار دست نوشته تورات از جایگاه مخصوص خود در کنیسا خارج شده و بخش کوتاهی از فصل مربوط به آن هفته از روی آن قرائت می گردد.
تفیلاهای ویژه :
۱- شبات (شنبه):
در شب و روز شنبه متن لحش و مقدمات و مؤخرات تفیلاها تغییر می کند و عمدتا به موضوع قداست روز شنبه اختصاص می یابند. همچنین صبح روز شنبه علاوه بر تفیلای شحریت یک نوبت تفیلای اضافی تحت عنوان «موساف» نیز خوانده می شود. صبح روز شنبه پس از تفیلای شحریت از تومار تورات که «سِفِر تورا» نام دارد یک بخش کامل قرائت می گردد. لازم به ذکر است که تورات شامل پنج کتاب حضرت موسی است و به پنجاه و چهار بخش موضوعی «پاراشا» به ترتیب تقسیم شده است که در هر هفته یک یا دو پاراشا قرائت می گردد و در پایان یک سال یک دوره قرائت آن کامل می گردد.
همچنین عصر روز شنبه نیز در تفیلای مینحا بخش کوتاهی از سفر تورا قرائت می گردد. با غروب آفتاب روز شنبه متن تفیلای عرویت به شکل عادی و تنها با تغییراتی جزئی خوانده می شود.
۲- رُوش حُودِش (اول ماه عبری):
در روزهای اول ماه عبری، علاوه بر اضافه شدن بخش مخصوص در لحش، پس از آن یک متن ویژه بنام «هَلِل» (به معنای تهلیل و سپاس از خداوند) قرائت بخش خاصی از سفر تورا و تفیلای موساف اضافه می شود.
۳- اعیاد سه گانه و اول سال نو عبری:
در سه موقع از سال به مناسبت اعیاد ویژه مذهبی، شکل مراسم مانند روز شنبه تغییر می یابد و متن تفیلاها و قرائت تورات تفاوت هایی متناسب با آن عید مذهبی پیدا می کنند. علاوه بر آن که هلل نیز خوانده می شود.
این اعیاد عبارت اند از:
– «پسح» و «شاووعوت» در بهار
– «سوکوت» در ابتدای پاییز.
– در دو روز اول سال نو عبری که «رُوش هَشانا» نام دارند نیز مراسم و تفیلاها تغییرات ویژه ای (مشابه با شنبه و اعیاد سه گانه) پیدا می کنند.
۴- یوم کیپور:
در دهمین روز از سال نو عبری، روزه بزرگ یهودیان برای طلب بخشش سالیانه واقع شده است که «کیپور» نام دارد. در شب و روز این مناسبت نیز کلیه تفیلاها و دعاها و مراسم همانند مناسبت های شبات تغییرات ویژه و متناسب با اهداف این روزه بزرگ پیدا می کنند. علاوه بر این، نوبت جدیدی از تفیلا به نام «نِعیلا» پس از تفیلای مینحا و قبل از غروب آفتاب به مراسم این روز اضافه میشود.
۵-سِلیحوت، دعای بخشش :
از حدود ۳۰ روز قبل از شروع سال نو عبری تا حدود یک هفته پس از آن، رسم است که یهودیان در نیمه شب یا سحرگاهان و قبل از تفیلای شحریت، بصورت جمعی به خواندن متونی می پردازند که در آن به کرات به استغاثه و طلب عفو از خداوند پرداخته می شود. هرچند که بطور شرعی این مراسم را می توان تا قبل از غروب نیز انجام داد، اما هدف اصلی آن بیدار شدن در شب و بهره مندی از حالات خاص شب بیداری و سحرخیزی است. این مراسم در شبهای شنبه یا سال نو برگزار نمی شود.
مکان تفیلا :
شرط اصلی مکان تفیلا، پاکی آن است. و در هر مکان میتوان تفیلا را به تنهایی یا جماعتی برگزار کرد. اما مکان رسمی نماز یهود در کنیسا (کنیسه) یا لفظ صحیح تر آن «بِت هَکِنِسِت» است. اجزا اصلی کنیسا عبارت اند از:
– صحن اصلی نمازگزاران (نشسته بر زمین یا صندلی)
– پیشخوان و میز پیش نماز (شالیح صیپور) که «تِوا» نام دارد
– «هِخال» (جایگاه قرارگیری اسفار تورات)
– سکوی جلوی هخال بنام «دوخان» که محل اجرای برخی مراسم خاص کاهنان (مردان از نسل حضرت هارون). جهت گیری برای خواندن تفیلا (چه شخصی و جماعتی و در کنیسا یا بیرون از آن) رو بسوی مغرب و با نیت «بیت المقدس» می باشد. هرچند که خواندن تفیلا در جهت دیگر نیز آن را باطل نمی کند. در نقاط دیگر عالم با توجه به محل قرارگیری آن مکان نسبت به اورشلیم و بیت المقدس ممکن است که جهت به سمت مشرق تغییر یابد.
دعاهای غیر از تفیلا :
غیر از نوبت های رسمی تفیلا، استفاده از نعمات جهان نیز عموما مستلزم ادای دعای ویژه ای تحت عنوان «براخا» یا برکت است. قبل از خوردن هر خوراکی یا نوشیدنی دعایی خاص گفته می شود. حتی برای بوئیدنی ها، پوشیدن لباس نو، انجام فریضه ای که شرع آن را دستور داده است (مانند استفاده از صیصیت و تفیلین) دعای خاص آن موضوع گفته می شود. مشاهده برخی پدیده های طبیعی مانند دیدن اولین شکوفه های درختان، دیدن ماه نو (از هفتم تا
چهاردهم ماه قمری)، رعد و برق، رنگین کمان و غیره نیز انسان یهودی را ملزم به ادای دعا و شکرانه می سازد. حتی وضعیت های غم انگیز (از دست دادن بستگان درجه اول یا زیارت قبور) دعاهای خاص خود را دارند. رفتن به سفر یا بازگشت از آن، برخاستن از بستر بیماری یا آزادی از زندان و بسیاری از موارد دیگر، همگی دعا یا براخاهای مخصوصی دارند که تحت احکام معین ادا میشوند.
در مورد خوراکی ها پس از استفاده نیز دعای شکرانه مخصوص خوانده می شود. موردی که تورات صریحا به آن اشاره کرده است، دعای پس از صرف غذا (با نان) است که «بیرکَت هَمازون» نام دارد. ارزش این دعا را حتی از نوبت های رسمی تفیلا نیز بالاتر دانسته اند. این دعا نیز همانند تفیلا، اگر به صورت جمعی (۳ نفر یا ۱۰ نفر مرد بالغ) ادا شود، شکل های کاملتری به خود می گیرد و در اعیاد و مناسبت های مذهبی (مانند تفیلاهای ویژه) بخش هایی به متن اصلی آن اضافه می شوند.
زبان تفیلاها و دعاها به لفظ عبری هستند و در موارد خاص (و بیشتر در مقدمات و موخرات) زبان «آرامی» نیز به کار می رود.
ذکر خواسته ها و دعاهای شخصی :
طبق شرع یهود، هر گونه تغییر شکل در کلیات یا کلمات دعاها و تفیلاها ممنوع است. اما در بخش هایی از متن تفیلاها ، نقاط خاصی جهت بیان درخواست های شخصی (حتی به زبان غیر یهودی) پیش بینی شده است. غیر از موارد ذکر شده، خواندن نوبت های تفیلا به صورت اضافی عموما منع شده است مگر با رعایت احکامی ویژه. هر چند روشن است که دعا و نیایش در هر زمان و مکان از انسان پذیرفته می شود و این خارج از چهار چوب تفیلا و دعاهای مدون مذکور است.
