نماز شب (بازخواست ـ جایگزین)

پرسش. آیا در آخرت از خواندن نماز شب سؤال می‏شود؟ با توجه به تأکیدهای فراوانی که به خواندن نماز شب شده است، آیا کسانی که از خواندن نماز شب محرومند امری جایگزین آن وجود دارد؟

پاسخ: نماز شب واجب نیست تا در روز قیامت در موردش سؤال شود و شخص مورد مؤاخذه قرار گیرد و آیاتی که بر پیامبر صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏ آله نازل شد و وی را مخاطب قرار داده است که نماز شب را بر او واجب می‏کند، (مانند: قُمِ اللَّیْلَ إلاّ قلیلاً؛ شب را زنده بدار مگر اندکی. مزمل (۷۳، آیه ۲).)    مختص رسول خدا صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏ آله است و غیرش مخاطب این آیات نیستند؛ در مورد نماز شب آثار فراوانی بر شمرد ه‏اند تا آنجا که پیامبر اکرم صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏ آله فرمود:شَرَفُ المؤمن صَلاتُهُ باللَّیل. (الکافی، ج۲، ص ۱۴۸.)       

شرافت مؤمن در نماز شب اوست.

از جمله آثار شب: بخشیده شدن گناهانی که در روز انجام داده است، زیبا شدن صورت، رفع فقر و وسعت رزق و…    (ر.ک. به من لا یحضره الفقیه، باب ثواب صلاه اللیل، ج۱، ص ۴۷۱؛ التهذیب، شیخ طوسی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ ش، ج ۲، ص ۱۲۹ ـ ۱۲۲.)  
یکی از آثار معنوی نماز شب، رسیدن به مقام محمود است که خداوند به پیامبرش وعده داده است و فرموده است:
ومِنَ الَّیلِ فَتَهَجَّد بِهِ نافِلَهً لَکَ عَسی اَن یَبعَثَکَ رَبُّکَ مَقامـًا مَحمودا (اسراء:۷۹)  

و بعضی از شب را بیدار باش و متهجد داشته باش که این نماز شب تنها بر تو واجب است که خدایت تو را به مقام محمود (مقام شفاعت) نائل گرداند.
برای خواندن نماز شب، بسته به حال خود می‏توان برنامه ‏ریزی کرد. پس نماز شب از نماز چند دقیقه‏ ای که در آن دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر خوانده می‏شود تا نماز در ساعتی که یازده رکعت با همه مستحباتِ انجام می‏شود را دربرمی‏گیرد. در آغاز خواندن نماز شب نباید بر خود سخت گرفت بلکه باید به صورت تمرینی و با وقت کم شروع کرد تا به تدریج لذت نماز شب به جان بنشیند.

اما کسی که نمی‏تواند شب بلند شود و عذر دارد، می‏تواند بعداً نماز شب را قضا کند یا می‏تواند شب قبل از خوابیدن به امید قبولی بخواند. البته بین این دو راه حل، بهتر آن است که قضا بخواند تا این که به جلو بیندازد و قبل از خواب بخواند. شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه بابی را تحت عنوان « قَضاء صلاهِ اللَّیْل» باز کرده است. 

اگر هیچکدام از این دو نشد می‏تواند به موارد دیگری که گفته جایگزین نماز شب می‏شود، بپردازد؛ از جمله نماز وتیره یعنی همان دو رکعت نماز نافله عشا که به صورت نشسته خوانده می‏شود. البته این نماز در صورتی جبران نماز شب را می‏کند که او به قصد بیدار شدن و خواندن نماز شب خوابیده ولی نتوانسته بلند شود. برای بیدار شدن نماز شب خواندن دو آیه پایانی سوره کهف (کهف: ۱۰۹ ـ ۱۱۰) مؤثر است ؛ چنان که در روایت آمده است بعد از خواندن این دو آیه بگو: اللهم أیْقَظَنی لِعِبادَتِکَ من وقتِ کذا (زمان بیدار شدن را به جای آن بگذار) پس (انشاء اللّه‏) در همان ساعت بیدار خواهی شد.( اعلام الدین، حسن دیلمی، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۸ق، ص ۲۶۳.)       

نکته دیگر آنکه اگر کسی بخواهد برای نماز شب بیدار شود، باید از روز قبل خودش را آماده کند. از گناه بپرهیزد تا توفیق نماز شب پیدا کند. به وضعیت جسمی خود برسد؛ مثل خواب قیلوله میان روز، زود خوابیدن سرشب، خوردن غذای سبک وضو گرفتن، و دو رکعت نماز قبل از خواب در سبکباری روحی مؤثرند.