چند نکته حقوقی کاربردی درباره مهریه (قسمت اول)
روح‌الله شمشیری (وکیل پایه‌یک دادگستری)
ما وکیل‌ها بیشتر با روی عبوس «مهریه» سروکار داریم؛ با جر و بحث‌های قبل از دادگاه خانواده، راه‌هایی که داماد عزیز را به زندان نبرند و… اما این مهریه که به‌ویژه برای خانم‌ها شیرین‌تر است، به چه معناست؟ مهریه، دِینی است که زن در ازدواج چه دائم و چه موقت بر عهده شوهرش دارد. این مسئله به‌‌ظاهر ساده با پیچیدگی‌های خاص خودش همراه است. متاسفانه ماهیت مهریه، هرگز در جامعه ایران دقیق و درست بیان نشده است. عباراتی مثل مهریه را کی داده و کی گرفته، نشان می‌دهد مهریه را هرگز جدی نگرفته‌ایم؛ آن‌هم در شرایطی که روایاتی داریم که اگر مرد قصد پرداخت مهریه را نداشته باشد رابطه با همسرش دارای اشکال میشود. آن‌چه درگذشته مرسوم بوده، تعیین مهریه، بر اساس وضعیت مالی زوجین بوده است. باید به این نکته توجه کرد که مهریه هرگز نشان از ارزش دختر ندارد و در تاریخ می‌خوانیم که حضرت فاطمه(س) که برترین بانوی هستی است، مهریه اندکی داشته است.
در ادامه به‌طور اختصار چند نکته مهم و کوتاه درباره مهریه بیان شده است:
۱. مهریه به هر مبلغی که باشد با یکی از این دو قید همراه میشود: «عندالمطالبه» (هر زمان که زوجه بخواهد) و یا «عندالاستطاعه» (هرزمانی که زوج توان پرداخت داشت) امروزه اکثر مهریه‌ها به شکل عندالمطالبه است. مهریه‌های عندالاستطاعه با مشکلات بسیاری در مطالبه مواجه است؛ زیرا زن، ابتدا باید ثابت کند شوهرش قدرت پرداخت دارد و سپس دادگاه زوج را محکوم به پرداخت می‌کند، برخلاف مهریه‌های عندالمطالبه که به‌صرف یک دادخواست به محکومیت قطعی زوج منتهی میشود.
۲. مهریه، گاهی به شکل دِین است یعنی یک مبلغ نقدی یا تعدادی سکه و از این قبیل است و گاهی به شکل عِین است یعنی زوج، یک مالی که الآن وجود دارد به‌عنوان مهریه تعیین می‌کند مثلاً سه دانگ از خانه مسکونی خودش و یا ماشین و یا حتی سهام یک شرکت و از این قبیل. تفاوت اصلی این دو این است که مهریه عِینی باید حتماً در زمان عقد وجود داشته باشد یعنی نمی‌شود که زوج دو دانگ خانه‌ای که ممکن است بعدها بخرد مهریه همسرش قرار دهد. این‌گونه مهریه‌ها باطل است ولی عقد باطل نیست. اگر زن، مهریه‌ای جز آن مورد نداشته باشد به مهرالمثل رجوع میشود. مهرالمثل در ادامه توضیح داده خواهد شد.
۳. مهریه‌های عینی همیشه باعث مشکلات فراوان میشود؛ موارد بسیاری وجود دارد که مثلاً پدر زوج دو دانگ از خانه خود را مهریه عروسش قرار داده و عروس‌خانم بعد از چند سال مدعی آن ملک میشود و چون انتقال مالکیت در این نوع مهریه‌ها از زمان عقد است، زوجه می‌تواند افزون بر مطالبه اجرت‌المثل ایام تصرف از زمان عقد، تخریب قسمت‌های ساخته‌شده بعد از عقد را نیز بخواهد و اوضاع خانواده شوهر را به نابسامانی بکشاند، به‌همین دلیل، در این موارد باید خانواده‌ها و زوجین توجه داشته باشند که به‌مجرد عقد، زوجه مالک آن مال میشود و باید به او بدهند. اگر می‌خواهند خودشان تا مدتی و یا تا پایان عمر از آن مال استفاده کنند این مطلب حتماً باید در مهریه قید بشود. کلاً توصیه می‌‌کنیم تن به این مهریه‌ها که در فضای خاص مراسم خواستگاری و عقد نوشته میشود، ندهند.
۴. در مورد اموالی که فعلاً وجود ندارد یعنی مثلاً زوج فعلاً خانه‌ای ندارد و می‌خواهد دو دانگ از خانه نداشته‌اش (که در آینده می‌خرد) را مهر همسرش کند؛ مهریه باید به شکل تعهد نوشته شود؛ مثلاً زوج متعهد میشود که ظرف یک مدت معین منزلی را با مشخصات معین‌شده یا نشده بخرد و تماماً یا بخشی از آن را به همسرش منتقل کند. در واقع، این موارد جزو مهریه نیست و داخل در تعهدات ضمن عقد میشود. مطالبه آن نیز در قالب یک دادخواست مجزا با عنوان «الزام به انجام تعهد» و پس از گذشت مدت مزبور است. در این دادخواست، دادگاه زوج را محکوم می‌کند که مطابق تعهدش یک ملک بخرد و به همان مقدار به همسرش منتقل کند.
۵. مهریه نمی‌تواند نامشروع یا غیرممکن باشد مثلاً زن مسلمان نمی‌تواند مهریه خود را مشروبات الکلی قرار بدهد یا مثلاً قلب یا کلیه داماد را مهریه خود قرار دهد. این موارد کلاً باطل است، ولی عقد را باطل نمی‌کند بلکه مهرالمثل، جایگزین آن میشود. همین‌طور اموری که مالیت ندارد مثل پر مگس و هزار بوسه و… نیز قابلیت اجرا ندارد.
۶. مهرالمثل، مهریه متعارف برای یک زن با شرایط زوجه است که کارشناس تعیین می‌کند؛ یعنی کارشناس بررسی می‌کند که یک زن با شرایط بانوی مزبور، چه‌قدر مهریه معمولاً دارد این مهریه معمولاً به شکل فاحشی از مهریه‌های مرسوم کمتر است.
۷. مهریه زن می‌تواند خدمت نیز باشد مثلاً زوج متعهد شود زوجه را به سفر زیارتی عتبات یا حج عمره یا واجب ببرد یا حتی قید شود همراه هم بروند. همین‌طور ممکن است سفرهای سیاحتی به نقاط مختلف کشور یا جهان، مهر یک زن قرار بگیرد همان‌طور که آموزش قرآن و یا هر مهارتی مثل زبان‌های خارجی نیز قابلیت آن را دارد که مهریه قرار بگیرد. در تمامی این موارد، اگر زن بخواهد این موارد را مطالبه کند انجام خود آن کار را بخواهد مگر وقتی‌که انجام آن ممکن نباشد مثلاً سفر زیارتی با زوج، پس از طلاق، ازنظر شرعی اشکال دارد به‌همین جهت زن می‌تواند پول آن را بخواهد. مبلغ مزبور را کارشناس تعیین می‌کند.
۸. متعهد پرداخت در مهریه، همیشه زوج است، اما در دو حالت، کس دیگری هم متعهد میشود؛ حالت اول همان است که کسی غیر از شوهر (مثلاً پدرشوهر) مال خودش را مهر زوجه قرار دهد و یا قسمتی از مهر را خودش اضافه کند و به‌عهده بگیرد. حالت دوم هم‌جایی است که کسی، ضامن پرداخت مهریه بشود. در این دو حالت، عروس می‌تواند از آن شخص هم مطالبه کند؛ البته مواردی که لفظاً و از باب تعارف در مجالس خطبه طرح میشود اهمیتی ندارد مثل آن‌جایی که هرکسی مبلغی یا تعدادی سکه به مهر اضافه می‌کند. در این موارد، زوج باید بداند که همه را باید خودش شخصاً بپردازد.
تا این‌جا مختصراً درباره ماهیت مهریه و نحوه نوشتن آن در سند ازدواج، مطالبی ارائه شد در ادامه این بحث، در شماره بعد به شیوه مطالبه مهریه و اجرای آن و هم‌چنین اثرات مهریه در طلاق پرداخته خواهد شد.
صفحه ۴۰-و ۴۱ مجله آشنای شماره ۲۰۹
