پاسخ:
آیین هندو از جمله ادیان ابتدایی است که «دین» نامیدن آن تنها با تعریفی که دین را «اعتقاد به امری قدسی»[۱] می?داند، امکان?پذیر است، والّا در مقایسه با ادیان ابراهیمی باید آن را مجموعه?ای از افسانه?ها، اساطیر و برخی توصیه?های اخلاقی و عرفانی، نامید. هندوئیسم شکل تکامل یافته «آنیمیسم» است و بنیان?گذار شناخته شده?ای ندارد این آیین گونه?ای فرهنگ، آداب و سنن اجتماعی است که با تهذیب نفس و ریاضت همراه است و با اندکی تسامح می?توان اصول این دین را در موارد زیر خلاصه کرد.
۱. اعتقاد و احترام به کتابهای باستانی و سنتهای دینی برهمنان.
۲. پرستش خدایانی که به ظهور آنها در دوره?های قدیم عقیده دارند.
۳. اعتقاد به تناسخ.
۴. رعایت مقررات و طبقات اجتماعی (کاست) در معاشرت و ازدواج.
۵. احترام به موجودات زنده مخصوصاً گاو و…[۲]
طرفداران فرقه?های مختلف آیین هندو در ثالوث اعظم یعنی خدایان بزرگ سه گانه با هم دیگر توافق دارند این سه خدا عبارتند از:
اول برهما یعنی خدای خلقت و آفریدگار کل.
دوم شیوا یعنی خدای مرگ و مهلک کل.
سوم ویشنو یعنی خدای زندگی و حافظ کل.[۳]
طبیعتاً در صورت مقایسه آیین هندو با ادیان آسمانی و دین مترقی?ای چون اسلام ضعف?ها و ناکارآمدی?های این آیین چنان نمایان خواهد شد که بررسی همه آنها محتاج تألیف کتابی خواهد بود، ولی چون هدف این مقاله شمردن نقدهای کلی آیین هندوئیسم است در این جا به چند مورد اصلی اشاره می?شود.
۱. تعدد خدایان و ناتوانی از تبیین مبدأ عالم و انسان.
هندوان به عده بی?شماری از خدایان آسمانی و زمینی با اسماء و صفات عجیب و غریب معتقدند و به آنها کرنش می?کنند و برای هر یک بتخانه?های باشکوهی می?سازند.[۴] و البته در عین حال سعی می?کنند این خدایان متکثر را زیر مجموعه سه خدای اصلی یعنی برهما، شیوا و ویشنو[۵] قرار دهند. هندوها این سه خدا را که شباهت زیادی به تثلیث مسیحیت دارد بین استقلال ذاتی و وحدت متردد گذاشته و معلوم نمی?سازند که بالاخره آیا این سه خدا یک خدا هستند یا هر کدام خدایی جداگانه می?باشند و به تعبیر دیگر گاهی صفات خدای واحد و ازلی برای آنها قائل می?شوند و گاهی چنان در شمردن افتراقات این خدایان میکوشند که خدایان نیز موجوداتی چون دیگر موجودات متکثر جلوه می?کنند و این بدان سبب است که آیین هندو «وحدت موجودات» را رکن اصیل خود قرار داده و از طرفی طبق این اصل همه چیز را خدا می?شمارد و ارواح، اشجار و مظاهر طبیعت را هم از نوعی الوهیت برخوردار می?سازد و تعداد خدایان را به تعداد موجودات متنوع و متکثر می?رساند و از سوی دیگر همین خدایان متعدد به دلیل وحدت وجود یک خدا بیش نمی?توانند باشند.
اگر افسانه?ها و مطالب یاد شده در کتابهای دینی هندوان را محور قضاوت قرار دهیم این اصل ثابت خواهد شد که آیین هندو از توضیح و تبیین منشأ عالم و انسان عاجز است و به نوعی دچار تناقض?گویی شده است. همین امر باعث شده تا آیین هندو فرقه?های بی?شماری داشته باشد، عده?ای به شیواپرستی رو آورند و عده?ای ویشنو را بپرستند و… و در نهایت همگی به پرستش بت?های دست ساخت خود اقدام کنند و سرزمین هند به سرزمین بت?خانه?های بزرگ شهرت یابد. «شیواپرستان عورت شیوا را نیز می?پرستند و آن را لینگا می?نامند. مجسمه?های لینگا و معابد آن نیز فراوان است… افرادی از شیوا پرستان پیوسته مجسمه?ای از لینگا را که داخل کیف کوچکی است به گردن آویخته دارند…»[۶] و نمی?دانند که چه کسی آنان را آفریده و چرا باید آفریدگار را عبادت کرد…
۲. خرافاتی بودن و ناتوانی از ارایه برنامه زندگی
جان بی?ناس در توضیح آیین هندو می?گوید: «اعمالی که عوام?الناس (هندو) به نام مذهب انجام می?دهند، ترکیبی است از همه گونه اعتقادات مخلوط و به هم آمیخته مانند آنیمیسم، فتیشیسم، شمنیسم، شیطان?پرستی، حیوان?پرستی، ایمان به ارواح خیر و شرّ خداهای کوچکتر که معبودهای محلی می?باشند…»[۷]
در حقیقت آیین هندو دو ضعف اساسی در عرصه عمل دارد که از اولی تعبیر به «اهیمسا» می?کنند. اهیمسا یعنی پرهیز از آزار جانداران. طبق این آموزه خوردن گوشت حیوانات عملی غیراخلاقی است و نباید از گوشت حیوانات استفاده کرد.[۸] این قانون هر چند ظاهری فریبنده دارد، اما در باطن چنان افراطی است که انسان را از نعمت?های الهی محروم کرده و زندگی اجتماعی او را مختل می?سازد به گونه?ای که هند با داشتن بیشترین تعداد گاو و سایر حیوانات بیشترین تعداد گرسنگان را نیز دارا می?باشد، ولی این گرسنگان حق استفاده از گوشت فراوان حیوانات را ندارند.
دومین قانون آیین هندو، خودسوزی و زنده سوزاندن زنان بود، چرا که «هندوان جسد مردگان خود را می?سوزانند و… سنّت مذهبی این بود که هنگام سوزاندن جسد مرد متوفی همسر وی نیز به نشانه وفاداری میان توده?های هیزم می?خوابید و همراه شوهر می?سوخت…»[۹]
البته در دوره?های معاصر این رسم توسط انگلیس برافتاد و امروزه کمتر به آن عمل می?شود، ولی نکته اساسی این است که وجود چنین قوانین ضد انسانی در یک دین نشانه?های بارزی از ضعف و سستی آن دین است.
نمونه?های فوق که ظاهری اخلاقی دارند نشان می?دهند که آیین هندو نه تنها برنامه?ای برای سعادت انسان ندارد بلکه با تشویق انسانها به ریاضت?های افراطی عاملی برای از هم پاشیدگی اجتماعی می?باشد.
۳. نژادپرستی و نظام طبقاتی
آیین هندو مردم را به دو طبقه اصلی یعنی آریایی?ها و نجس?ها (دراویدی?های بومی هند) تقسیم می?کند و هیچگونه حق حیاتی برای طبقه نجس?ها قائل نیست. افراد این طبقه به هیچ وجه حق نداشتند در محله?های آریایی?ها تردد کنند و هرگاه از باب ضرورت برای حمل زباله و کنّاسی به اماکن آنان می?رفتند، موظف بودند با صدای بلند حضور خود را اعلام کنند که مبادا نگاه طبقات بالا به این گروه بیفتد در این صورت بیننده باید با غسل خود را طاهر کند. گوش دادن به تلاوت کتابهای مقدس نیز بر آنان حرام بود و اگر فردی از ایشان در این مورد استراق سمع می?کرد برای مجازات سرب مذاب در گوش او می?ریختند.[۱۰]
علاوه بر تقسیم?بندی فوق خود آریایی?ها به چهار «کاست» اصلی یعنی چهار طبقه تقسیم می?شدند که عبارت بودند از:
۱. برهمنان (طبقه روحانیون)؛ ۲. کشاتریاها (طبقه شاهان، شاهزادگان و جنگاوران)؛ ۳. ویشیاها (طبقه بازرگانان و دهقانان)؛ ۴. شودراها (طبقه کارگران).
معاشرت افراد یک طبقه با طبقات دیگر شرعاً و عرفاً ممنوع بود.[۱۱] و البته به تدریج در ضمن این چهار طبقه حدود ۲۰۰۰ طبقه فرعی نیز پدید آمده بود و جامعه هند را به جامعه?ای هزاران طبقه تقسیم کرده بود که هر کدام طبقه پایین را استثمار و تحقیر می?کرد و این در حالی بود که همه این ظلم?ها و ستم?ها توجیهی دینی و مذهبی داشت و شاید همین از هم گسیختگی?های اجتماعی که مذهب هندو مروج آن بود باعث گشته بود تا سرزمین ثروتمند و پرجمعیت هند هرگز نتواند در مقابل نیروهای مهاجم خارجی مقاومت کند و همیشه مطیع فرمانروایان خارجی باشد.
۴. نظریه تناسخ و ناتوانی از تبیین سرانجام انسان
همانگونه که گذشت آیین هندو نه تنها از تبیین مبدأ عالم عاجز است و نمی?تواند برنامه?ای عملی برای زندگی دنیوی انسان بدهد از توضیح و تبیین سرانجام انسان نیز عاجز است و با طرح نظریه تناسخ به تناقض و اوهام دچار شده است «بنابراین به عقیده هندوها روح انسان در هنگام مرگ و در همه احوال جز در یک حالت که روح در مقام اعلی با «براهما» وحدت تام حاصل می?کند به کالبد و یا جسم دیگری انتقال پیدا کرده و یک سلسله تولد و تجدید حیات را طی می?کند و پس از هر تولد و زندگی دوباره بار دیگر، روح به بدنی دیگر حلول می?کند و این تولدها ممکن است بی?انتها بوده و ابدالدهر ادامه داشته باشد..»[۱۲]
این نظریه که خاستگاه آن ارواح پرستی و الوهیت ارواح در آیین هندو است، نه تنها دلیل منطقی و عقلی ندارد، بلکه موجب می?شود تا انسان در مقابل ظلم و ستم دیگران تنها خود را مقصر دانسته و از مبارزه با آن و تلاش برای رسیدن به زندگی متعالی در این دنیا ناامید شود، زیرا همه مصائب کنونی نتیجه عملکرد وی در زندگی قبلی بوده و تنها با مردن و حلول در کالبد دیگر می?تواند زندگی راحت?تری داشته باشد.
هر چند در کتابهای کلامی و فلسفی در ردّ نظریه تناسخ بحث?های متعددی صورت گرفته، ولی کافی است بدانیم که این نظریه محصول نژادپرستی و طبقاتی بودن جامعه هندوان است که برای توجیه طبقات چهارگانه جامعه و منع از تداخل بین این طبقات آن را مطرح کرده?اند. چون بر اساس این آموزه اگر کسی در طبقه نجسها واقع شده به دلیل آن است که در حیات قبلی خود گناه کرده پس باید در این حیات به بقاء در طبقه نجس?ها راضی باشد و شاکر باشد که در شکل حیوان یا نبات یا احجار ظاهر نشده و فکر رفتن به جمع طبقات بالاتر را از سر بیرون کند و البته امیدوار باشد که اگر در این حیات خود را تهذیب کند، شاید در حیات بعدی به صورت پادشاه یا بازرگان ظاهر شود.
نتیجه آن که آیین هندو به خاطر فقدان اصول و فروع کلامی و نداشتن موازین عقلی به گونه?ای با آراء و عقاید متناقض و خرافی اشباع شده و در میان افسانه?ها و خرافات غرق گشته که از تمییز بین حق و باطل عاجز است و نمی?تواند برنامه?ای برای سعادت دنیوی و اخروی انسان ارائه دهد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
۱. ادیان آسیایی، مهرداد بهار، ص ۱۱۷ تا ۲۰۸.
۲. ادیان آسیا، فرید هلم هاردی، ترجمه دکتر عبدالرحیم گواهی، ص ۸۹ تا ۴۱۹.
۳. جهان مذهبی (ادیان در جوامع امروز) رابرت ویر، ترجمه عبدالرحیم گواهی، ص ۳۹ تا ۲۹۲.
۴. آشنایی با تاریخ ادیان، غلامعلی آریا.
۵. تاریخ جامع ادیان، جان بی ناس، ترجمه علی اصغر حکمت.
[۱] . توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، انتشارات سمت، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص ۱۲.
[۲] . همان، ص ۳۲.
[۳] . بی?ناس، جان، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۷۰، ص ۲۷۶.
[۴] . آشنایی با ادیان بزرگ، همان، ص ۳۲.
[۵] . همان، ص ۳۹.
[۶] . همان، ص ۳۹ و ۴۰.
[۷] . تاریخ جامع ادیان، همان، ص ۲۷۵.
[۸] . آشنایی با ادیان بزرگ، همان، ص ۳۷.
[۹] . همان، ص ۳۷.
[۱۰]. همان، ص ۳۶ و ۳۷.
[۱۱] . همان، ص ۳۶؛ و همچنین رجوع شود به: ویراسته فرید هلم هاردی، ادیان آسیا، ترجمه دکتر عبدالرحیم گواهی، چاپ دوم، ۱۳۷۷، انتشارات فرهنگ اسلامی، ص ۸۹ تا ۴۱۹.
[۱۲] . آریا، غلامعلی، آشنایی با تاریخ ادیان، انتشارات پایا، چاپ سوم، ۱۳۷۹، ص ۵۳.
