چه انسانهایی مجموعا یک ” خود ” دارند و روح واحد بر آنها حکمفرماست؟ خودآگاهی انسانی در میان چه انسانهایی رشد می یابد و نمو می کند و در آنها همدردی و هم پیکری ایجاد می کند؟ آیا تنها میان انسانهای به انسانیت رسیده که ارزشهای انسانی و در حقیقت ماهیت واقعی انسانی در آنها به فعلیت رسیده و تحقق یافته است، یا انسانهایی که در حد بالقوه بودن باقی مانده اند، یا انسانهای مسخ شده و تغییر ماهیت داده و تبدیل به بدترین جانوران شده؟ کدامیک؟ آیا همه ء اینها با هم؟
بدیهی است که آنجا که سخن از دردمندی متقابل است، سخن در این است که همه اعضای یک پیکرند و از درد یکدیگر بی قرارند، همه ء اینها نمی توانند اینچنین باشند. انسان بدوی وحشی که در حد طفولیت باقی مانده و فطرت انسانی اش هنوز خواب است و تحریک نشده است، کی چنین احساس دردمندی دارد؟ کی چنین روح مشترکی بر او حاکم است؟ تکلیف انسان مسخ شده که کاملا روشن است.
پس تنها انسانهای به انسانیت رسیده، انسانهای ماهیت انسانی یافته، انسانهای بارور شده از نظر فطریات انسانی هستند که واقعا اعضای یک پیکرند، روح واحد بر آنها حکمفرماست، و چو عضوی به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار.
چنین انسانهایی که همه ء ارزشهای فطری در آنها روییده است همان انسانهای ” مؤمن ” اند. زیرا ایمان در رأس فطریات و ارزشهای اصیل انسانی واقع است.
پس آنچه واقعا انسانها را به صورت ” ما ” در می آورد، روح واحد در آنها می دمد، آنچه اینچنین معجزه ء اخلاقی و انسانی از او سر می زند، ” هم ایمانی ” است نه هم گوهری و همریشه ای و همزایشی که در سخن سعدی آمده است.
آنچه سعدی گفته ایده آل است نه واقعیت، بلکه ایده آل هم نیست. چه جهتی دارد که موسی هم پیکر فرعون، ابوذر همدرد معاویه، و لومومبا بی قرار چومبه باشد؟
آنچه هم واقعیت است و هم ایده آل، وحدت انسانهای بالفعل یعنی انسانهای به انسانیت رسیده و ارزش یافته است.
این است که رسول اکرم در سخن خود، که سعدی آن را اقتباس کرده و با تعمیم غلط خرابش کرده است، به جای آنکه بگوید: بنی آدم اعضای یک پیکرند، فرمود: مؤمنان اعضای یک اندام اند، هرگاه عضوی به درد آید، با تب و بی خوابی با او همدردی می کنند (مثل المؤمنین فی توادهم و تراحمهم کمثل الجسد إذا اشتکی بعض تداعی له سایر أعضائه بالحمی و السهر).
