عصر جدید را «عصر انقلاب در ارتباطات» نامیده اند و روشن ترین نشانه این قرن «انفجار اطلاعات» است.
در این قرن اطلاعات دانش و آگاهی معادل توانایی انسان و بزرگترین سرمایه سازگاری او با دنیای جدید است. هم اینک میلیون ها پایگاه آموزشی فرهنگی اجتماعی و هنری در وب های جهانی وجود دارد که هر یک به منزله یک آموزشگاه مجازی کاربران اینترنت را با هر گونه نیاز و سلیقه ای تغذیه می کند. آغاز گاه اینترنت به سال ۱۹۶۹ میلادی (۱۳۴۸ ه.ش) و برنامه آموزشی موسوم به موسسه طرح های پژوهشی پیشرفته که آریانت نیز خوانده می شود باز می گردد. هدف این طرح آن بود که ارتش را به پیمانکاران وزارت دفاع و آزمایشگاه های ARPA دانشگاه هایی که در پژوهش های نظامی شرکت داشتند پیوند دهد. هدف اصلی آریانت این بود که شبکه کامپیوتری غیر متمرکزی ایجاد کند که تعداد زیادی ارتباط پشتیبان و اضافی برای کامپیوتر داشته باشند. امید بر این بود که این سیستم بتواند پیام های ارتباطی سریع را بدون نظارت انسانی به جریان بیندازد تا در صورت وقوع جنگ گسترده و به خصوص جنگ هسته ای جریان اطلاعات قطع نشود.
تکنولوژی کامپیوتر ورود به شاهراه های اطلاعاتی را در فضای مجازی مهیا ساخته و همچنین فضا و بازاری را برای سرگرمی و طیف وسیعی از افراد به خصوص نوجوانان و جوانان فراهم کرده که به سرعت و به طور مداوم رو به رشد است.
اینترنت از جمله مظاهر مدرن عرصه سرگرمی است که تحول رسانه های جدید را به ارمغان آورده است. اینترنت به عنوان یک پدیده جهان مشمول امکان و فرصتی برای کاربران فراهم می کند که بتوانند تمام اطلاعات و خدمات مورد نیاز خود را هر زمان هر کجا و به هر میزان که بخواهند دریافت کنند. بنابراین در جهان امروز فرهنگ رسانه ای با برتری رسانه اینترنت فراگیرترین و مسلط ترین فرهنگ تاثیر گذار در جامعه است. مرکز ثقل این تاثیر روی نسل در حال رشد یعنی نوجوانان و جوانان است. به عبارتی دیگر بخش قابل توجهی از زندگی جوانان امروز را ارتباطات با اینترنت تشکیل می دهد این ارتباط می تواند به رشد مهارت های مختلف یادگیری منجر شود; مهارت هایی که جوانان را با نظام نوین جهانی و ضرورت جهانی شدن آشنا و سازگار می کند.
با طولانی شدن دوره نوجوانی و جوانی رواج شیوه های جدید رفتار اجتماعی برای پر کردن فضای زندگی فردی شدن و کم رنگ شدن شکاف های متداول اجتماعی اهمیت یافتن سبک زندگی برای جوانان از هم پاشیدگی شبکه های سنتی همگی از جمله زمینه های اصلی هستند که شرایط جدیدی را پیش روی جوانان قرار داده اند. آنچه در کنار این روندها و متاثر از رشد رسانه های جدید قابل ذکر است اهمیت بیش از بیش حفظ و تنوع در اوقات فراغت برای جوانان است. اولین نسل آشنا با کامپیوتر و تکنولوژی های ارتباطی را باید نسل فعلی دانست. بسیاری از آنان می توانند با طیفی از نرم افزارهای کامپیوتری کارکنند و به راحتی آن را بفهمند. این تحولات تکنولوژیک علاوه بر تاثیر بر ذوق سلیقه و نیاز ارتباطی آنها گذراندن اوقات فراغت آنها را نیز تحت تاثیر قرار داده است.
دو فرایند «رسانه ای شدن» و «خانگی شدن» توصیف کننده گذران بخش عمده ای از فراغت جوانان در جوامع مدرن است. جوانان فراغت خود را بیش از بیش در خلوت سپری می کنند و برای سرگرم شدن به طور فزاینده ای به رسانه های جدید متکی هستند. البته در کنار این مزایای بزرگ باید به فکر خطرهای پنهان آن نیز بود. این پدیده تناقض آلود که از یک سو بهترین و غنی ترین بستر رشد تحول و گسترش زندگی انسانها است از سوی دیگر مسموم ترین و آسیب زاترین فضای فرهنگی و تربیتی را نیز در درون خود دارد. طبق گزارش اجلاس جهانی سران در خصوص جامعه اطلاعاتی جهان شاهد انفجار واقعی و تمام عیار اینترنتی بوده است. در اوایل سال ۱۹۹۷ م (۱۳۷۶ ه) تعداد کاربران اینترنت در سطح جهان کمتر از ۶۰ میلیون نفر تخمین زده شده در سال ۲۰۰۲ م (۱۳۸۱ ه) این رقم به ۱۰ برابر یعنی ۵۸۰ میلیون نفر رسید. شمار کاربران اینترنت در خاورمیانه نزدیک به ۵ میلیون نفر است. در واقع کار بران اینترنت در فضایی فراذهن و مجازی قرار می گیرند و این فضای مجازی متفاوت از فضای واقعی و حقیقی است. ویژگی های فضای مجازی سرعت عمل ناشناس ماندن سیال بودن است که کاربر در این فضا ظاهرا احساس امنیت می کند و در این فضا تفاوت های جنسیتی قومی نژادی مذهبی دیگر مهم نیست و فرصت های جدیدی را نیز برای نمایش شخصیت در اختیار کاربران قرار می دهد. در واقع اینترنت نه تنها قادر است تا دگرگونی بنیادی را در ساختار هویت و شخصیت فردی ایجاد کند بلکه هم زمان می تواند عامل عمده ای در احیا و اشاعه هویت گروه های حاشیه ای جامعه نظیر اقلیت های قومی نژادی مذهبی زنان و جوانان گردد.
اینترنت فردی شدن شیوه های زندگی جوانان را دامن زده و مرزهای تازه ای را در شکل گیری ارزش ها و هویت یابی به ویژه ارزش های مربوط به آشنایی و دوستی های رمانتیک پیش روی جوانان ما قرار داده است. به لحاظ زمانی ایران پس از اسراییل اولین کشور خاورمیانه است که در سالهای ۱۹۹۳ م (۱۳۷۲ ه) به اینترنت دسترسی یافت. با این حال کاربرد اینترنت در این دوره عمدتا معطوف به مراکز پژوهشی و دانشگاه ها بود.
اینترنت در ایران به علت کمرنگ بودن کارکردهای اقتصادی و تجاری آن فضایی بیشتر با رنگ و بوی فرهنگی سیاسی و اجتماعی است. کاربران ایرانی خصوصا جوانان به علت شرایط عینی و ذهنی زندگی خود و همچنین عکس العمل به هنجارهای اجتماعی موجود و در جهت گسترش تعاملات اجتماعی با دیگرانی که امکان برقراری کنش متقابل با آنان در دنیای واقعی بسیار نادر یا پرهزینه است و در پی دست یابی به فرصت های جدید و به دنبال کسب تجربه های به اصطلاح جدید به فضای مجازی روی می آورند و زیستن در این فضا را به طور حاشیه ای نیمه فعال یا فعال تجربه می کنند.
در مجموع گفتگوهای اینترنتی عرصه جدیدی را برای گذران فراغت طیف رو به افزایشی از جوانان و شکل گیری حوزه فرهنگ های مختلف با زمینه ها و علائق متنوع فراهم ساخته است.
اگر چه نگرش غالب به این عرصه جدید ارتباطی و بهره مندی از آن عموما محدود به آشنایی ها و گفتگوهای غیر جدی کنجکاوانه و عادتی است با این حال برای اقلیتی مجالی را به منظور تامل شیوه زندگی خود و تغییر هویت خویش فراهم ساخته است.
سرگرمی های مجازی علاقه جوانان به مشارکت اجتماعی و فعالیت های مدنی را با انگیزه های مختلف تحت الشعاع قرار می دهد و ممکن است بر مهارت های اجتماعی آنان در تدارک فراغت های گروهی و تفریحات و بازی های غیرمجازی تاثیر منفی بگذارد. همچنین مجاورت طولانی با فضای مجازی می تواند به فرهنگ پذیری یک طرفه و تاثیرپذیری افراطی از هنجارها و ارزشها در عرصه های مختلف ارتباطی و اجتماعی انجامیده و با تقویت جهان وطنی تعلقات ملی و سنتی کاربران را تحت تاثیر قرار دهد.
امروزه موضوع شیوع اعتیاد به اینترنت در جوانان همپای اعتیاد به موادمخدر می تواند به منزله بحرانی جدی در زندگی فردی و اجتماعی آنان مورد بحث قرار گیرد. آسیب شناسی این بحران و پیشگیری از عواقب زیان بار آن می تواند راه و روش استفاده درست از این ابررسانه مفید را به ما نشان دهد.
مفاهیم مربوط به اعتیاد به اینترنت در سالهای اخیر توسط پژوهشگران روان شناسان و جامعه شناسان مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. با این وجود هنگامی که مفهوم اعتیاد به اینترنت برای اولین بار در پژوهشی مقدماتی توسط «یونگ یانگ» مطرح شد بحث و جدل های تازه ای در میان روان درمان گران و پژوهشگران مسائل اجتماعی و آموزشی برانگیخت. هم زمان با دسترسی گسترده افراد به اینترنت شاهد نوع جدیدی از اعتیاد اینترنتی نیز هستیم که مسئله خاص عصر اطلاعات است. همانند تمامی انواع دیگر اعتیاد اعتیاد به اینترنت نیز با علائمی همراه است هم چون اضطراب افسردگی کج خلقی بی قراری تفکرهای وسواسی و یا خیالبافی راجع به اینترنت از طرفی در عین حال که روابط این افراد در جهان مجازی افزایش می یابد در مقابل از دامنه روابط آنان در جهان واقعی کاسته می شود.
حجم رو به رشدی از تحقیقات صورت گرفته پیرامون اعتیاد اینترنتی حکایت از آن دارد که اختلال اعتیاد اینترنتی نوع اختلال روان شناختی ـ اجتماعی است که از مشخصه های آن کناره گیری اختلالات عاطفی و از هم گیسختگی روابط اجتماعی است. به هر حال پدیده اعتیاد اینترنتی هم زمان با افزایش دسترسی روزانه مردم به منابع آن لاین شایع تر می شود. اعتیاد اینترنتی انسانها را به افرادی رها شده تبدیل کرده و بر روابط اجتماعی آنها تاثیر می گذارد.
افرادی همچون «یونگ» و سایر روان شناسان معتقدند که زیاده روی در استفاده از اینترنت می تواند برای سلامت فکری و فیزیکی شخص خطرناک باشد. اعتیاد به اینترنت کارکرد انطباقی شخص را مختل می کند. اگر شخصی به اینترنت معتاد شود کارکردهای وی غیر انطباقی می شوند. متخصصان در زمینه آسیب شناسی محدودترین تعریف را برای طبقه بندی استفاده از اینترنت ارائه می دهند به طوری که چنانچه فرد در هفته ۲ تا ۳ ساعت از اینترنت استفاده کند یک کاربر معمولی و چنانچه میزان استفاده او از اینترنت به ۸ ۵ ساعت و یا بیشتر برسد کاربری است که باید مورد بررسی های آسیب شناسی قرار گیرد. علایم اختلال اعتیاد اینترنتی عبارتند از: مشکلات میان فردی و یا مشکلات در هنگام کار یا مطالعه نادیده گرفتن مسئولیتهای مربوط به دوستان خانواده کار و یا مسئولیتهای فردی کناره گیری پس از دست شستن از اینترنت کج خلقی هنگام تلاش برای دست کشیدن از اینترنت آن لاین ماندن بیش از زمان برنامه ریزی شده دروغ گفتن یا مخفی نگه داشتن زمان واقعی کار با اینترنت کاهش فعالیت فیزیکی بی توجهی به سلامت شخصی و بی خوابی یا کم خوابی و…
از طرفی افراد در صورت استفاده از اینترنت نه تنها رفتارهایی متفاوت با الگوهای رایج در جامعه از خود نشان می دهند بلکه نوع تفکرشان نیز با اکثریت افراد جامعه متفاوت می شود. اینگونه افراد فکر می کنند که اینترنت تنها جایی است که آنها در آن احساس خوبی نسبت به خود و جهان اطراف دارند. افرادی که دچار اعتیاد به گپ زدن و گفت و گوی اینترنتی می شوند معمولا بیش از حد درگیر روابط اینترنتی اند و احتمال اینکه به مسائل غیر اخلاقی نیز آلوده شوند بالاست. دوستی اینترنتی خیلی سریع اهمیت و جایگاه روابط خانوادگی و دوستان قدیمی را می گیرد. این اعتیاد در اکثر موارد منجر به شکست ازدواجها و بی ثباتی در روابط خانوادگی می شود. از زمره عوامل موجد و یا مانع اعتیاد اینترنتی در میان نوجوانان و جوانان نظارت و کنترلی است که والدین بر استفاده فرزندان از اینترنت اعمال می کنند. مسئله ای که بارز است این است که معمولا خانواده ها نگاهی متعادل و منطقی پیرامون استفاده فرزندانشان از اینترنت نداشته و سیاست کاملا قطبی نسبت به این موضوع در پیش می گیرند به طوریکه براساس نتایج یونگ در سال ۱۳۷۷ معمولا والدین دربرخورد با استفاده فرزندانشان از اینترنت مایلند در یکی از دو دسته «سهل انگاری مهربانانه» و «تبعید قاطع یا مطلق» قرار بگیرند.
مردان عموما از اینترنت به عنوان ابزاری برای جست و جوی قدرت و پایگاه ارتباط استفاده کرده و موارد کاربرد اینترنت در میان آنها نیز شامل کسب اطلاعات بازیهای تعاملی پرخاشگرانه اتاق های سکسی چت و هرزه نگاری بوده است اما استفاده زنان از اینترنت از اتاقهای چت بیشتر به خاطر تشکیل دوستی های حمایتگرانه دوستیابی و اجتماعی شدن بوده است. ۹۰ درصد از معتادان اینترنت به سایتهای ارتباطی دو طرفه اعتیاد داشتند.
یونگ در مطالعه ای که روی معتادان به اینترنت انجام داد بدین نتیجه رسید که افراد با موقعیت اقتصادی و اجتماعی بالاتر و نیز افرادی دارای تحصیلات بالاتر بیشتر در معرض این اختلال قرار دارند و هم چنین افرادی که وقت بیشتری دارند مانند افرادی که در خانه هستند و دانشجویان در خوابگاهها با احتمال بیشتری در معرض اینترنت می باشند. از میان این افراد عمده ترین مواد مصرفی اینترنت عبارت بودند از: اتاقهای چت هرزه نگاری خرید آن لاین و نامه الکترونیکی
طی تحقیقاتی که در خصوص دلایل گرایش افراد به اینترنت و استفاده اعتیاد آور آنها از اینترنت صورت گرفته به این نتایج رسیدند که افرادی که وقت زیادی را صرف استفاده از کامپیوتر می کنند کسانی هستند که در زندگی با مشکلاتی مواجهند. در واقع این افراد چون رغبتی به برخورد با مشکلات زندگی شان ندارند و مایل نیستند حتی با آنها رو به رو شوند به فعالیت اعتیاد آور در اینترنت می پردازند و یا مرتبا برای نوشیدن آب به بیرون از اتاق می روند.
منابع:
۱ ـ زکایی محمد سعید و خطیبی فاخره ۱۳۳۸۵ رابطه حضور در فضای مجازی و هویت مدرن (پژوهشی در بین کاربران اینترنتی جوانان ایرانی) فصلنامه علوم اجتماعی شماره ۳۳
۲ ـ زکایی محمد سعید ۱۳۸۳ جوانان و فراغت مجازی فصلنامه مطالعات جوانان شماره ۶ اینترنت و هویت ۱۳۸۵ فصلنامه مطالعات ملی سال هفتم شماره ۱
۳ ـ معیدفر سعید حبیب پور کتابی کرم گنجی احمد اعتیاد اینترنتی علل و پیامدهای آن فصلنامه رسانه سال ۱۶ شماره ۳ کلیدهای همراهی و مراقبت از نوجوانان در اینترنت ۱۳۸۴ انتشارات صابرین
۴ ـ تامپسون جان بروکشایر ۱۳۷۹ رسانه ها و نوگرایی نظریه ی اجتماعی در مورد رسانه ها ترجمه کسمایی ایثاری تهران موسسه ایران
نویسنده: سپیده و مهسا کلاهیان
