کشت زعفران در ایران به سالهای قبل از میلاد برمی گردد و در مناطق بسیار کم باران ایران که دارای زمستان سرد و تابستان گرم هستند گسترش دارد. علاوه بر این در کشورهای باستانی دنیا مانند یونان و ایتالیا و … کم و بیش رواج دارد. بیش از ۹۰% تولید جهانی این محصول گرانبها به ایران اختصاص دارد و حدود ۹۶% تولید آن در خراسان مرکزی می باشد.
زعفران با نام علمی Saffron Crocus Sativies Lnriaeus از خانواده زنبقی ها Iridaceae گیاهی است به ارتفاع ۱۰-۳۰ سانتی متر ، چند ساله و بدون ساقه ، دارای پیاز غده ای و کروی شکل به قطر ۳-۵ سانتی متر ، گلهای معطر هر بند ۱ تا ۴ عدد می باشند.
و دارای ۳ کاسبرگ و ۳ گلبرگ بنفش رنگ شبیه به هم و ۳ پرچم می باشند برگهای حقیقی زعفران ۵ تا ۱۱ عدد بوده که همزمان با گلدهی و یا کمی بعد از آن در می آیند و سبز رنگ با پهنای ۱/۵ – ۳ میلی متر می باشند قسمت خوراکی و تجاری زعفران کلاله قرمز رنگ شاخه می باشد که محصول زعفران را تشکیل می دهد.
مصارف عمده زعفران شامل غذایی و دارویی و شیمیایی (صنعتی) می باشند.
▪ مصارف غذایی:
بر اساس قانون سازمان نظارت بر مواد غذایی و دارویی آمریکا (FDA) زعفران به عنوان رنگ دهنده طبیعی مجاز می باشد و مقدار مصرف آن به عنوان عطر و طعم دهنده طبیعی محدودیتی ندارد. در تهیه مواد خوراکی مانند سوسیس و مارگارین -کره و پنیر و صنایع لبنی – کیک و دسر و زله ونوشابه – شکلات و نوشیدنی ها – سوپ و برنج و مرغ استفاده می شود.
▪ مصارف درمانی:
زعفران به علت دارا بودن مواد تلخ موجب سهولت هضم غذا می شود. تحقیقات اخیر نشان می دهد که ترکیبات فعالی چون Crocin , Crocetin و انواع دیگری از کارتنوئیدها در زعفران وجود دارند که می توانند حالت توموری بافتها را کاهش دهند و خاصیت ضد سرطانی دارند و نیز می توانند میزان چربی سرم خون را کاهش داده و از ایجاد حالت هیپولیفمیک (hypolipemic) در سرم خون جلوگیری کند ، اکسیزناسیون بافت ها را افزایش داده و نیز می تواند از اختلالاتی نظیر آلزایمر و پارکنیسون بطور قابل ملاحظه ای جلوگیری کند.
همچنین از زعفران در درمان دامنه وسیعی از اختلالات جسمی مانند زکام ،نقح ،سوء ها ضمه یرقان، هپاتیت، اسپاسم و دیابت و … و نیز به عنوان یک ماده اشتها آور ،نشاط آور ،محرک معده و … استفاده کرد.
▪ مصارف صنعتی :
از زعفران در صنعت برای رنگ آمیزی ابریشم و نخ … استفاده می شود.
▪ برخی ترکیبات شیمیایی آنالیز شده از گیاه زعفران شامل موارد زیر می باشند:
۱) کربوهیدرات: قندهای احیا کننده که بیش از ۲۰% وزن زعفران را تشکیل می دهند مانند گلوکز و مزوکتوز و گلیکز و
۲) مواد معدنی: شامل K۲O, NA۲O-P۲O۲-CL۲
۳) ویتامین ها: مانند ویتامین B۱ و ریبوفلاوین B۲
۴) چربی: مانند استگیما استرول، کاپتااسترول
۵) رنگدانه ها: شامل کارتنوئیدهای محلول در چربی مانند لیکوین a- کاروتن و b- کاروتن و کارتنوئیدهای محلول در آب مانند کروسین و آنتوسیانین می باشد. کروسین crocin عامل اصلی رنگ زرد زعفران است با فرمول C۴۴ H۶۴ O۲۴ و درصد این ماده در هنگام گل دادن بین ۹/۱ تا ۱۵% متغیر می باشد.
۶) گلیکورند picro crocin: گلیکورند فاقد رنگ است که طعم تلخ زعفران را باعث می شود با فرمول C۱۶ H۲۶ O۷ و نقطه ذوب ۱۵۶ درجه سانتی گراد که در زعفران تازه حدود ۴% گلیکورند وجود دارد.
۷) روغنهای فرار: عامل عطر و آروما در زعفران سافرانال می باشد که عمده ترین ترکیب موجود در روغن های فرار است با فرمول C۱۰ H۱۶ O.
