روان درمانی خانواده ارائه خدمت به منظور بالا بردن احساس وحدت ، انس و آرامش و رحمت و مودّت در خانواده است . مشاوران خانواده پس از کسب تجربه روی تعداد زیادی از خانواده ها به این نتیجه رسیدند که خانواده درمانی یک روش نیست ، بلکه یک بینش خاص در مورد مشکلات انسانی است . مشاور خانواده مشکلات هر فرد را در رابطه با خانواده اش مورد مطالعه قرارمی دهد .
مشاوران خانواده معتقدند که مشکلات فرد ناشی از روابط او با دیگران است و منظوراز دیگران در نظر اول خانواده‌وی می باشند .بنابراین درمان فردی هم نوعی مداخله درمانی در خانواده است . این توجیه غلط است که ما در خانواده درمانی به این دلیل که چون فرد بیمار است به درمان او بپردازیم و برای درمان او اقدام کنیم . درمانگر به جای آنکه برای تغییر دادن فرد بکوشد ، هدفش دگرگون کردن رفتارهای حاکم بر روابط اعضای خانواده است .
– تفاوت های خانواده درمانی :
دیدگاه فردی با دیدگاه خانواده درمانی کاملاً متفاوت است که ما به پاره ای از این تفاوتها اشاره می کنیم :
۱- دیدگاه درمان فردی به گذشته فرد اهمیت می دهد و در این دیدگاه اعتقاد بر این است که گذشته فرد وضعیّت فعلی او را به وجود آورده است . در حالیکه خانواده درمانی وضعیت فعلی را مورد توجه قرار میدهد و برای تغییر آن اقدام می کند . مشاور خانواده وضعیت گذشته را زمانی مورد بررسی قرار می دهد که در تغییر وضع حاضر کمک کند .
۲- درمانگر معتقد به درمان فردی ، فرد را بعنوان مشکل را بیمار می پذیرد و کوشش میکند مشکل او را درمان کند ، د رحالیکه مشاور خانواده از کاربرد کلمه‹‹ بیمار›› پرهیز می کند و منظور او از مراجع ، فردی است که علائم اختلال دارد که در رابطه با خانواده مورد بررسی قرار میگیرد .
۳- دیدگاه فردی در پی تشخیص ناراحتی فرد و تعیین نوع بیماری یا مشکل است و هدفش کمک به مراجع برای رفع مشکل یا درمان بیماری است ، در صورتیکه خانواده درمانگر پس از کسب اطلاعات مختصری ، کار درمان را در رابطه با تغییر جوّ حاکم بر خانواده شروع می کند . مشاور خانواده خود را جدا از وضع بیمار نمید اند . او خودش و بیمار و کلیه‌اعضای خانواده و شبکه خویشاوندی را در بروز مشکل و درمان آن دخیل و سهیم می داند .
۴- مشاور خانواده سعی می کند از آشکار نمودن عواطف مخرّب و خصومت افراد خانواده با یکدیگر پرهیز کند و بعلاوه مسائل خانواده ها را یکسان نمی بیند . لذا ممکن است درمانگر کارخود را با تمام اعضای خانواده شروع کند و بعد به اقتضای هر مورد با یک عضو و یا زن و شوهر و یا هر ترکیب دیگر مصاحبه کند .
خانواده و مراحل تکامل آن :
خانواده کوچک ترین واحد یک جامعه است که از نظر اثرات فردی و اجتماعی دارای اهمیت زیادی است و به همین علّت چون مشکلات خانواده دررابطه با کل اعضای خانواده می باشد ، خانواده درمانی از اهمیت ویژه ای برخوردار است .
تعریف مشکل :
هرگاه بین رفتار فرد و شرایط اجتماعی ناهماهنگی به وجود آید و ارزش و فرهنگ حاکم بر جامعه مانع انجام برنامه های فردی گردد و یا تعادل فرد را به هم بزند اصطلاحاً فرد مواجه با مشکل می شود . بنابراین مشکل یا فردی است یا اجتماعی ؛
مشکلاتی در جامعه مطرح می شود که دامنگیر اکثریت افراد جامعه است نظیر مشکلات اقتصادی ، ناامنی و آلودگی هوای شهر ها و مشابه آن .
آنچه در رابطه با فرد مطرح می شود و موضوع مشاوره و روان درمانی به میان می آید مشکلات فردی منبعث از جامعه است . مشکلات اعضای خانواده در رابطه با کل خانواده قابل طرح و بررسی است و درمان ، قبل از آنکه به صورت فردی انجام شودبایددررابطه باکل خانواده مورد مطالعه و اقدام قرارگیرد .
درمان حل مشکل :
پس از شناخت مشکل مرحله بعدی برنامه ریزی برای حل آن است .
در خانواده درمانی مشکل در نظام خانواده مورد بررسی قرار می گیرد و در این فرآیند تکیه بریک روش نیست . با توجه به نوع مشکل و شرایط و مقتضیات ، درمانگر می تواند روش مناسب را انتخاب و با استفاده از فنون مختلف در حل مشکل اقدام کند .
خانواده بعنوان کانون شکل گیری هویّت :
از زمانی که کودک متولد می شود ، آنچه اثر می پذیرد از محیط اطراف وی می باشد ، بنابراین شخصیت بجه در خانواده به تدریج شکل می گیرد .
شخصیت یا متأثر از وراثت است و یا محیط که خانواده از نظر وراثت مستقیم و از نظر محیط به طور غیرمستقیم روی بچه تأثیر می گذارد .
هویت که مجموعه ای از خصوصیات یک فرد است جنبه های مختلف دارد :
هویت شناسنامه ای ، هویت دینی ، هویت ملی ،…
هویت شناسنامه ای شامل نام و نامن خانوادگی – نام پدر و سایر مشخصات می باشد که تمام آن منتسب به خانواده است .
هویت دینی ؛ اعتقادات دینی فرد می باشد که در خانواده از زمانی که اذان د رگوش کودک می خوانند تا به رشد می رسد در اعماق ذهن وی چنان تأثیر می گذارد که کمتر کسی دین آبااجدادی خود را در صورتیکه خانواده معتقد باشد تغییر بدهد و اگر مواردی هم باشد علت اصلی آن عدم اعتقاد یا ضعف اعتقاد خانواده است .
هویت ملی هم شامل آداب و رسوم و زبان و در مجموع ، ملیت است که بیشترین اثر آن از خانواده است .
بنابراین در مجموع می توان نتیجه گرفت که خانواده به عنوان کانون شکل گیری هویت محسوب می شود و پدر و مادر برای استحکام و تثبیت هویت باید علاوه بر تربیت غیرمستقیم که کودک به طور غیرارادی تحت تأثیر واقع می شود به طور عمومی نیز از طریق آموزش های برنامه ریزی شده است اقدام نمایند .
حضور اعضا در خانواده درمانی :
حضور کلیه اعضای خانواده در روان درمانی ضروری است ، ولی ممکن است یک یا چند عضو از اعضای خانواده در جلسات درمان حاضر نشوند . در این موارد درمانگر باید ضرورت حضور کلیه اعضای خانواده را در روان درمانی متذکر گردد.
کارپل و اشتراوس توصیه می کنند که لا اقل تلفنی به اعضای خانواده گفته شود که هدف از حضور آنها در جلسات روان درمانی جمع آوری اطلاعات بیشتر راجع به خانواده است .
اظهار این مطلب بدین خاطر است که ممکن است پدر یا کسی که در جلسات حاضر نمیشود ، این احساس برایش پیش می آید که ممکن است به علّت قصور در رابطه با ناراحتی خانواده مورد ملامت قرارگیرد و یا درمانگر حالت خشم و ناراحتی پیداکند و در مقابل وی حالت دفاعی به خود گیرد.
عدم حضور یکی از والدین یا هردو :
از آنجا که مشکل فرزند می تواند در رابطه با پدر و مادر یا روابط زناشوئی باشد ، حضور هر دو در جلسه مشاوره ضروری است . چنانکه یکی یا هردو از آمدن به جلسه امتناع ورزند درمانگر باید تلفنی به آنها بگوید که حضور آنان برای رفع مشکل فرزندشان ضروری است .
در دیگر حالت ، یکی از والدین برای رفع مشکل فرزند خود خود کمک خواسته و در جلسه حاضر میشود و دیگری از آمدن پرهیز می کند . در این حالت ممکن است مشکلات زناشوئی جدّی باشد . درمانگر از پدر و مادری که کمک خواسته جداً می خواهد که همسرش را به حضور در جلسه تشویق کند . مشکلات مطرح شده ممکن است مربوط به یکی از دو والد باشد یا ممکن است مربوط به یکی از فرزندان باشد . در هردو حالت درمانگر باید راههایی را که در رابطه با والدین با فرزندان است و حضور آنان مفید می باشد را بررسی کند .
تعارض زوجین :
تعارض در زندگی زناشوئی به طور طبیعی وجود دارد . یک زن و شوهر به خصوص در فرهنگ ما زمانی که با هم ازدواج می کنند با این فکر که تا پایان عمر باهم زندگی می کنند ، پیوند زناشوئی می بندند . هنوز این جمله که دختران با لباس عروسی به خانه بخت می روند و با کفن از آن خارج می شوند در گوش ها طنین انداز است . وقتی ماه عسل پایان می پذیرد و شورو هیجان ماههای اولیه زناشوئی طی می شود ، مسائل خانوادگی از قبیل برنامه ریزی برای فرزنددار شدن ، خرید خانه ، خرید ماشین ، و افزایش درآمد و چگونگی هزینه و نحوه دید و بازدید های خویشاوندان دو طرف و تهیه غذا و انجام کارهای خانه و … مطرح می گردد .
دراین برنامه ها سعی برآن است که تعارض به وجود نیاید ولی با گذشت زمان نارضایتی و رنجش و عدم هماهنگی به وجود می آید و گاه آنقدر این تعارضات شدید است که منجر به جدایی عاطفی و یا طلاق می شود و در اکثر مواقع نیز با وجود تعارض و تنش زندگی ادامه می یابد و در مواقعی نیز به تدریج هماهنگی ایجاد می شود و زندگی حالت ایده آلی به خود می گیرد .
درمان فردی در زوج درمانی :
زوج درمانی معمولاً با حضور زن و شوهر انجام می گیرد . ولی مواردی است که بعضی از متخصصان درمان ها ی فردی را در زوج درمانی بکار می برند از آن جمله :
۱- ناکامی های دوران کودکی ممکن است در زندگی زناشویی بارز و توقع ارضاشدن آن از سوی همسر مطرح باشد . پسری که در کودکی از مادر محبت ندیده ، ممکن است از همسرش محبت مادری بخواهد . در این مسأله که زوج درمانی باید به صورت مطالعه انفرادی انجام گیرد ، هدف کلی آن است که به هریک از زن و شوهر کمک شود تا طرف مقابل را نه به عنوان یک والد نمادین بلکه به همان گونه که واقعاً هست بنگرد .
۲- درمان منطقی – عاطفی الیس نیز برای حل تعارض های خانوادگی به صورت انفرادی به کار می رود . یعنی درمانگر با این فرض که مشکلی در درون یکی یا هردو زوج وجود دارد که موجب آشفتگی میان آنها شده به درمان فردی مبادرت میکند .
برای مثال زن ممکن است به طور منطقی این باور را داشته باشد که شوهرش باید همیشه او را تمجید کند و محبت او نباید به هیچ وجه کم شود . با این دیدی که زن نسبت به شوهرش دارد اگر در یک میهمانی شوهرش از او فاصله بگیرد و با مردان یا زنان دیگر صحبت کند واکنش نشان خواهد داد .
کانون خانواده و انحرافات :
خانواده مهم ترین نهاد اجتماعی در جوامع انسانی بوده و از نظر تکوین شخصیت و پرورش آن در فرزندان و همچنین از نظر سازگاری بعدی فرد با جامعه دارای آثار وسیعی می باشد . بسیاری از جامعه شناسان و نیز روان کاوان عقیده دارند که ریشه بسیاری از انحرافات شخصیت را باید در پرورش نخستین خانوادگی جستجو کرد ؛ چرا که اگر منشاء بسیاری از کج رفتاریها و انواع گوناگون بیماریهای روانی بررسی گردد ، نقش پرورشی خانواده در کیفیت رشد شخصیت آشکار می گردد . به طور کلی خانواده را – از نظر امکان دخالت آن در بروز انحرافات و بیماریهای روانی – از چند دیدگاه مورد بررسی قرار دهیم :
۱-میزان سازگاری و کیفیت روابط عاطفی زن و شوهر و دیگر کسانی که هسته اصلی خانواه را تشکیل می دهند و نیز نقش آموزشی خانواده و اهمیت آن در رشد شخصیت
۲- روابط عاطفی فرزند و خانواده
۳- مسائل روانی – جسمانی ناشی از حیات خانواده
اثرات و عوارض طلاق :
با اینکه طلاق – به حکم ضرورت – برای پرهیز از مخاطراتی پذیرفته شده است ، با وجود این ، چون از عوامل گسیختگی و ازهم پاشیدگی کانون خانواده است ، به ناچار عواقب اجتماعی آن را باید انتظار داشت . طلاق از نظر جرم شناسی در وقوع جرم و جنایت و بزه بی تأثیر نیست و از عوامل جرم زا به حساب می آید .
میزان طلاق را در یک جامعه می توان به مثابه معیار تزلزل اجتماعی و عدم ثبات آن تلقی کرد از نظر جرم شناسی ، نتایج وخیم طلاق را باید به این شرح بررسی نمود :
۱- اثر طلاق بر مردان و زنانی که فاقد فرزند هستند .
۲- اثر طلاق بر فرزندان
۳- زیان اجتماعی طلاق
اثرات طلاق در مردان بدین شکل است که آنان را افرادی غیر متعهد بارمی آورد . آمار جنایی نشان می دهد که تعداد این گونه افراد غیرمتعهد در زندانیان قابل ملاحظه است . اثر طلاق در زنان ، به خصوص آنانی که پناهگاهی ندارند و فاقد استقلال اقتصادی هستند ، سخت خطرناک است .زنان از همسر جداشده (مطلّقه ) ، خیلی دیر به خانه بختِ دوم پای میگذارند و چه بسا که این امید هرگز جامه عمل نپوشد و احتمالاً را را برای انحراف و سقوط آنان به پرتگاههای مختلف بگشاید .
اثر طلاق در فرزندان متعلّق به کانونِ‌از هم پاشیده بسیار شدید است و عقده های غیرقابل تحمل و توأم با نفرت در آنان بوجود می آورد که شدیدتر از وضع یتیمی است . مسائلی که درباره زنِ پدر وجود دارد ، در مورد کودکانی که دارای مادر مطلّقه هستند ، ولی بر اثر لجبازی و یکدندگی پدر مجبورند زن پدر را تحمل کنند نیز صادق است .
این دسته هم ، زندگی توأم با نکبت ، ترس ، شقاوت ، و سیه روزی را می گذرانند .
